Tokkatsu — Yaponcada tokubetsu katsudō (特別活動) sözlərinin qısaltmasıdır, “xüsusi fəaliyyətlər” deməkdir. Yapon məktəblərində akademik olmayan fəaliyyətləri, sinifdən kənar və sinif içi sinif olduqda dərslə birbaşa bağlı olmayan, lakin ümumi tərbiyə və sosial bacarıqların inkişafına xidmət edən fəaliyyətləri əhatə edir.
Tokkatsu elə qurulur ki, şagirdlər yalnız “müəllim dedikləri dərsi öyrənən” olmasınlar, həm də məsuliyyət, əməkdaşlıq, təşəbbüs göstərmə, özünüidarə, qrup içi ünsiyyət, fiziki sağlamlıq və emosional bacarıqlar kimi qeyri-akademik (non-cognitive) bacarıqlar inkişaf etsin.
Məsələn, tokkatsu çərçivəsinə sinif yığıncaqları (homeroom / class meetings), məktəbin təmizlənməsi, yemək xidmətində iştirak, klublar, şagirdlər arasında liderlik vəzifələri, məktəb tədbirləri və bayramlar daxildir. Yaponiyanın milli kurikulumu (“Course of Study”) içində tokkatsu, akademik fənlərlə yanaşı rəsmi hissə kimi nəzərə alınır.
Yaponiyada Tokkatsunun xüsusiyyətləri
- Şagirdlər, məktəb mühiti daxilində müxtəlif yaşaq fəaliyyətlərlə iştirak edir: məktəb yığıncağı, sinif daxili məsuliyyətlər (tələbələr lövhəni silmək, təmizliyi nəzarət etmək və s.), məktəb bayramları, fövqəladə məşqlər (evakuasiya, yanğın kimi) və s.
- Məktəbin idarəçiliyi müəllim, rəhbərlik və şagirdlər arasında həmrəyliyi təşviq edir. Homeroom müəllimi uzun müddət eyni siniflə işləyir, bu da şagird-müəllim arasında etimadı gücləndirir.
- Dərslə bağlı olmayan, amma məktəb həyatının bir hissəsi olan fəaliyyətlər sistemli şəkildə planlaşdırılır və həyata keçirilir, akademik fənlərlə əlaqələndirilir. Məqsəd təkcə biliyi öyrətmək deyil, bütöv şəxsiyyətin – həm ruhi, həm fiziki, həm sosial tərəflərin — formalaşmasıdır.
- Yeni milli kurikulumlarda (2020-2021) bu qeyri-fənn fəaliyyətləri daha da gücləndirmək üçün dəyişikliklər edilib – yəni tokkatsu daha da rəsmi və önəmli hissə kimi qəbul olunur.
Güclü tərəfləri:
- Şagirdin bütövlükdə inkişafı – yalnız bilik deyil, xarakter, liderlik, məsuliyyət, sosial davranış kimi bacarıqlar da önə çıxır.
- Fəallıq və təşəbbüs – şagirdlər passiv dinləyicidən çıxıb fəaliyyətə qoşulur, qərar vermə, planlaşdırma və həyata keçirmə mərhələlərində iştirak edirlər.
- Müəllim‐şagird əlaqələri güclənir, etimad yaranır, məktəbin “ruhu” formalaşır.
- Müəllimlər üçün peşəkar inkişaf imkanı — yeni metod, qrup işi, problem‐həllini tapma, yerli kontekstdə tətbiq kimi sınaqlar.
Mənfi cəhətləri:
- Müəllimlərin hazırlığı — çox vaxt akademik tədris metodlarında güclüdürlər, amma qeyri‐fənn fəaliyyətlərin planlanması, idarə olunması və qiymətləndirilməsi üçün təcrübələri az ola bilər.
- Vaxt və resurs məhdudiyyəti — dərs saatları, müəllim yükləri, dərs sonrası fəaliyyətlər üçün məkan, material vəsaiti lazım gəlir.
- Mədəni fərqlər — şagirdlər və valideynlər müxtəlif ölkələrdə fərqli gözləntilərə malikdirlər; misal üçün “təhsil riyazi/və ya bilik yönümlü olmalıdır” düşüncəsi güclüdür.
- Qiymətləndirmə məsələsi — akademik testlər daha asan ölçülür, amma tokkatsu içindəki sosial bacarıqlar, liderlik kimi sahələr necə qiymətləndirilsin — bu sual hələ açıq qalır.
Azərbaycan təhsil sistemində tətbiqinin şərtləri
Tokkatsu modelinin Azərbaycanda uğurla tətbiqi üçün perspektivlər aşağıdakı kimidir:
- Pilot məktəblərin seçilməsi – şəhər və regionlarda fərqli məktəblərdə pilot layihə kimi başlamaq; ibtidai və orta məktəblərdə.
- Müəllimlərin hazırlığı və peşəkar inkişaf – Yapon modelləri üzrə təlimlər təşkil etmək, yerli müəllimlərə tokkatsu metodologiyasını öyrətmək. Eyni zamanda, müəllimlər arası mübadilə, başqa ölkələrdəki təcrübələri öyrənmək faydalıdır.
- Məktəb rəhbərliyi və valideynlərlə əməkdaşlıq – modelin məqsədi, məzmunu və gözlənilən nəticələri barədə valideynlərə də məlumat verilməlidir. Məktəb rəhbəri və müəllim birlikdə tokkatsu‐fokuslu məktəb mədəniyyəti qurmalıdır.
- Kurikuluma inteqrasiya – tokkatsu‐dakı fəaliyyətləri dərslə bağlı olmayan, amma dərslə əlaqəli sahələrə necə bağlamaq olar – məsələn, məsuliyyət, komanda işi, etik davranış kimi fənlərarası (interdisciplinary) mövzularda.
- Qiymətləndirmə və monitorinq – tokkatsu‐fənnlərində şagirdlərin sosial bacarıq, liderlik, əməkdaşlıq kimi bacarıqları necə ölçmək olar, davamlı təhlil aparılmalıdır. Məsələn, layihə işi bitəndə şagirdlər hesabat yazsınlar, müəllimlər və rəhbərlik müşahidələr etsin.
- Kontekstual adaptasiya – Yaponiyanın məktəbləri ilə Azərbaycan məktəblərinin fərqli şagird sayı, mədəniyyət, müəllim resursları və sərbəst vaxt resursları mövcuddur. Buna görə modelin forması lokal şəraitə uyğunlaşdırılmalıdır.
Nümunələr
- Yaponiyada: sinif toplantısı (“class meeting”) – hər səhər və gün sonunda şagirdlər və müəllim sinifdə toplanır, günün planını və problemlərini müzakirə edir. Şagirdlər növbəli olaraq sinifin “gündəlik məsuliyyət”lərini (lövhə silmək, sinifdə təmizliyi yoxlamaq və s.) öz üzərlərinə götürürlər.
- Yaxın Şərq məktəbləri: Misir son illərdə təhsil sistemində geniş islahatlara başlayaraq Yapon təcrübəsinə üz tutub. EJS – Egypt-Japan Schools adlanan bu layihə Tokkatsu modelinin Ərəb dünyasında ilk genişmiqyaslı tətbiqidir. 2019-cu ildən bəri yüzlərlə misirli müəllim Yaponiyanın Fukui Universitetində təlimlər keçib. Onlar dərslərdə yalnız nəzəri bilik yox, həm də yapon siniflərində müşahidə aparır, məktəb həyatının bütün mərhələlərində iştirak edirlər. Məsələn, Misirə qayıdan müəllimlər məktəblərində “qrup işi” fənnini tətbiq etməyə başlayıblar — şagirdlər real problemləri müəyyən edir, qrup halında müzakirə aparır və birgə həll yolları axtarırlar. Bu proses tədricən müəllim-məktəb rəhbərliyi münasibətlərini də dəyişdirib. Əvvəllər aralarında ciddi məsafə olan direktor və müəllimlər indi daha çox əməkdaşlıq və fikir mübadiləsi aparırlar. Nəticədə, məktəblərdə açıq dialoq və birgə qərarvermə mədəniyyəti formalaşır. Misir məktəblərində uşaqlar artıq dərsə daha həvəslə gedir, məktəb tədbirlərinə sevinclə qatılırlar. Bəziləri hətta tətildə də məktəbə gəlmək istədiklərini söyləyirlər – bu isə Tokkatsunun təhsili uşaqlar üçün maraqlı və mənalı hala gətirdiyinin göstəricisidir. Misir modeli göstərdi ki, Tokkatsu yalnız Yapon mədəniyyətinə məxsus deyil — düzgün uyğunlaşdırıldıqda, o, fərqli cəmiyyətlərdə də uğurlu nəticələr verə bilər.
- Digər ölkələrdə: Tokkatsu modeli artıq Yaponiyanın sərhədlərini çoxdan aşıb. Məsələn, İndoneziyada Bandung şəhərində keçirilən Tokkatsu seminarında yerli müəllimlərə bu modelin əsasları, məktəb icması quruculuğu və sosial bacarıqların inkişafı barədə təlimlər verilib. Təlimlərdə vurğulanıb ki, uşaqların intellektual uğuru onların emosional rifahı və sosial mühiti ilə sıx bağlıdır. İndoneziyada bəzi məktəblər artıq Tokkatsu fəaliyyətlərini dərs cədvəlinə daxil edib. Məsələn, “sinif müzakirələri”, “təhlükəsizlik günü”, “məktəbi təmiz saxlayaq” kimi həftəlik layihələr həyata keçirilir. Şagirdlər bəzən yerli icma üzvləri ilə birgə ekoloji aksiyalara və ya məktəbin abadlaşdırılmasına qoşulurlar. Filippin, Tayland və Keniyada da oxşar pilot proqramlar sınaqdan keçirilir. Bu ölkələrdə əsas məqsəd — uşaqlarda empatiya, əməkdaşlıq, sosial məsuliyyət və özünüifadə bacarıqlarını formalaşdırmaqdır. UNESCO da Tokkatsu modelini “XXI əsr bacarıqlarının tədrisə inteqrasiyası üçün nümunəvi yanaşma” adlandırır. Beləliklə, Tokkatsu artıq regional deyil, qlobal təhsil tendensiyasına çevrilməkdədir. Bu modelin uğuru onun çevikliyində və insan yönümlü yanaşmasındadır – hər ölkə onu öz mədəni kontekstinə uyğunlaşdıraraq “milli rəng” qatır.
Tokkatsu modeli, bilik yönümlü təhsilin balansını təmin etməyə, sosial bacarıqların, özünüidarənin və təşəbbüsün inkişafına kömək edə bilər. Azərbaycanda da təhsil islahatı çərçivəsində bu cür modellərin tətbiqi məktəblər arasında innovasiyaları artırar, müəllim motivasiyasını yüksəldər, şagirdlərdə yalnız imtahan uğuru deyil, həm də şəxsiyyət yönümlü bacarıqlar inkişaf edər.
Amma bu, sadəcə “modeli götürüb yapışdırmaq”la mümkün deyil. Lokal şərtləri, müəllimlərin hazırkı təcrübəsini, məktəblərin infrastrukturu, sinif sayı və dərs saatları vəziyyətini diqqətlə qiymətləndirmək lazımdır. Eyni zamanda valideyn mədəniyyəti və ictimai gözləntiləri də mühüm rol oynayır. Hazırlıq, pilotlaşma, davamlı qiymətləndirmə – bunlar uğurun açarıdır.
Tamilla Əlibəyova
