Qara dəliklər, ulduzların və digər kosmik cisimlərin maddələrinin məkanın və zamanın həddindən artıq sıxışdığı nöqtələrdə toplandığı, son dərəcə mürəkkəb və sirli obyektlərdir. Alimlərin və cəmiyyətin marağını çəkən bu varlıqlar, işığın belə onlardan qaçmasına imkan verməyən, sonsuz cazibə qüvvəsinə sahib bir bölgə təşkil edir. Qara dəliklərin yaranması, ulduzların ömrünün sonunda mərkəzi hissələrinin çökməsi ilə baş verir; bu, ulduzun bütün maddəsinin çox yüksək sıxlığa və temperaturda sıxılmasına səbəb olur. Bu proses, «Gravitasiya çöküşü» adlanır və ulduzun kütləsindən asılı olaraq, supernova partlayışı və ya birbaşa qara dəlik yaranması ilə nəticələnə bilər.
Einşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsi çərçivəsində qara dəliklər, mütərəqqi şəkildə ətrafında əyilmə və zamanın tərs keçməsi kimi fenomenlərə səbəb olan, çox güclü gravitasiyaya sahib olan cisimlər kimi təsvir edilir. Qara dəliklərin tərkibində «singulyarlıq» adı verilən bir nöqtə mövcuddur, burada maddənin sıxlığı sonsuza qədər artır və zamanla məkanın strukturu tamamilə pozulur. Bu obyektlər, «horizont» adlanan bir sərhəd ilə əhatə olunub – bu sərhədi keçmək işıq da daxil olmaqla, heç bir şey geri dönə bilməz. Bu fenomenlər, həm klassik, həm də kvant fizikası çərçivəsində geniş tədqiq edilir, çünki onlar həm əyilmiş zaman, həm də kvant məlumatı kimi bir çox hələ anlaşılmayan sualları gündəmə gətirir. Qara dəliklərin mövcudluğu, hələ də geniş müzakirə olunan və bir çox yeni nəzəriyyə və eksperimentlərə ilham verən bir sahədir.
Qara dəliklərin üç əsas növü mövcuddur: İlkin Qara Dəliklər, Ulduz Qara Dəliklər və Superkütləvi Qara Dəliklər. Hər biri fərqli kütlə və ölçü ilə fərqlənir, amma hamısı eyni fundamental xüsusiyyətə sahibdir – işığın belə onlardan qaça bilmədiyi, cazibə qüvvəsinin son dərəcə güclü olduğu bölgələrdir.
İlkin Qara Dəliklər (və ya «Primitiv Qara Dəliklər») ən kiçik qara dəliklərdir və nəzəri olaraq, Big Bang sonrası yaranmış ola bilərlər. Bu qara dəliklər, çox kiçik ölçülərə – bəzən bir atom qədər kiçik olsalar da, olduqca böyük kütləyə sahibdirlər. Bu növ qara dəliklərin kütləsi, tipik olaraq bir neçə dağ kütləsinə bərabərdir, lakin onların sıxlığı o qədər yüksəkdir ki, onlar zaman və məkanın strukturunu kəskin şəkildə əyir.
Ulduz Qara Dəliklər isə ulduzların ömrünün sonunda yaranan qara dəliklərdir. Bu qara dəliklər, adətən, ulduzların nüvələrindəki qravitasiya çöküşü nəticəsində formalaşır. Onlar Günəşin kütləsinin 5-20 qatına qədər böyük ola bilirlər. Bu növ qara dəliklər, xüsusilə ulduz əmələ gələn və ölüm proseslərindən keçən bölgələrdə, yəni ulduz populyasiyalarının yoğun olduğu qalaktikalarda geniş yayılmışdır. Samanyolu qalaktikasında belə qara dəliklərdən onlarla mövcuddur.
Superkütləli Qara Dəliklər ən böyük və ən güclü qara dəliklərdir. Bu qara dəliklər, milyonlarla və bəzən milyardlarla Günəşin kütləsinə bərabərdir və əsasən qalaktikaların mərkəzlərində yerləşirlər. Superkütləvi qara dəliklər, qalaktika mərkəzlərindəki kütləvi cisimləri idarə edərək, həmin qalaktikanın strukturunu formalaşdıran mühüm rollar oynayır. Məsələn, Samanyolu qalaktikasının mərkəzində, Sagittarius A* adlı superkütləvi bir qara dəlik mövcuddur və onun kütləsi təxminən 4 milyon Günəşin kütləsinə bərabərdir.
Qeyd edək ki, bu qara dəlik növlərinin hər biri, kosmosun dinamikası və təkamülü haqqında çox mühüm məlumatlar təqdim edir, həmçinin onların içində baş verən fenomenlər – məsələn, materiyanın qara dəliklərə düşərkən radiasiya yayması və ya «qara dəliklərə düşmə» prosesləri – kosmosun ən qəribə və həll olunmamış məsələlərini araşdırmağa imkan verir.
Mələk Əliyeva
