«AZƏRBAYCAN DİLİNİN QORUNMASINDA İNFORMASİYA-KOMMUNİKASİYA TEXNOLOGİYALARINDAN GENİŞ İSTİFADƏ OLUNMALIDIR»

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2012-ci il ma­yın 23-də “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tə­ləb­lə­ri­nə uyğun istifadəsinə ve ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proq­ra­mı haqqında” sərəncam imzalayıb. Dövlət proqramını hazırlayan işçi qru­pu artıq tədbirlər planını yekunlaşdıraraq onu mütəxəssislərə təqdim edib. Görülən işlərlə bağlı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müx­bir üzvü, Slavyan Universitetinin rektoru Kamal Abdulla “Rabitə dün­yası”na eksklüziv müsahibə verib.

– Cənab Prezident İlham Əliyevin “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair “Dövlət Proqramı” (DP) haqqında imzaladığı sərəncama uyğun olaraq görülən işləri necə dəyərləndirirsiniz?

– Əlbəttə ki, ölkə Prezidentinin məlum sərəncamını qiy­mət­lən­dir­mə­mək mümkün deyil. Bu, çox ciddi, gələcəyə hesablanmış, strateji əhə­miy­yət­li bir sərəncamdır və Azərbaycan dilinin uzun illər işlənmə me­xa­niz­mi­nin dəqiqləşdirilməsi, cilalanması ilə bağlı bizim əlimizə gözəl imkanlar ve­rir. Biz də bu sənədə uyğun olaraq ondan irəli gələn vəzifələri dövlət proq­ra­mı layihəsində birləşdirməyə çalışdıq və Azərbaycan Milli Elmlər Aka­de­mi­yasının (AMEA) Rəyasət Heyətinin qərarı ilə İşçi Qrupu yarandı. İşçi Qru­pu həmin siyasi sənədin dövlət proqramı müstəvisinə layihə şəklində ke­çirilməsini reallaşdırdı. Ona görə də bu işlər İşçi Qrupuna da, Azər­bay­ca­nın görkəmli dilçi alimlərinə, əlaqədar qurumlara, Rabitə və İnformasiya Tex­nologiyaları, Təhsil, Mədəniyyət və Turizm, Ədliyyə nazirliklərinin nüma­­yəndələrinə də burada iştirak etdikləri üçün təşəkkürümü bildirirəm.

– Dilimizin qorunmasında dilçi alimlərin müasir informasiya-kom­mu­nikasiya texnologiyalarının imkanlarından geniş istifadəsinin vacib­liyini önə çəkmisiniz. Sizcə, ondan necə və hansı şəraitdə istifadə olun­ma­lıdır?

– Bu layihədə dilimizin qorunması ilə bağlı informasiya-kom­mu­ni­ka­si­ya texnologiyalarından geniş istifadə önə çəkilib. Bilirsinizmi, bu layihə bizə Azərbaycan dilinin ən müxtəlif sferalarda, ən müxtəlif vəziyyətlərdə və hallarda işlənməsinin möhkəmləndirilməsini və qorunması imkanını verir. Biz bu mexanizmi işləyib hazırlamalıyıq. Necə edək ki, sabah Azər­bay­can dilinin bu və ya başqa hala düşməsi ayrı-ayrı şəxslərdən, ayrı-ayrı qurumlardan, ayrı-ayrı kütləvi informasiya vasitələrindən asılı olmasın. Bu, bir mexanizmlə tənzimlənsin və bu mexanizmlərin hazırlanması layihədə nə­zərdə tutulub və əlbəttə ki, burada informasiya-kommunikasiya tex­no­lo­gi­yalarının (İKT) imkanlarından da geniş istifadə qarşıya məqsəd kimi qo­yu­lub. Dilin qorunmasında İKT-dən istifadə ən müxtəlif istiqamətlərdə də ola bilər. Bu, elmi və tədris istiqamətində də ola bilər. Azərbaycan dili ilə bağlı normativ sənədlərin hazırlanmasında da özünü göstərə bilər.

– Sizcə, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının sürətli inki­şafı sahəsində dilimizə gələn alınma sözlərin ekvivalenti axtarılıb tapıl­malıdır? Yoxsa onlar alınma sözlər kimi işlənilməlidir?

– Bu, çox həssas və incə bir məsələdir. Bilirsiniz, dilimizə gələn alınma sözlərin hər birinin ekvivalentini axtarsaq, onda elə güman edirəm ki, bunun effekti olmaz. Çünki alınma sözlər elmi anlayışla və ya hər hansı elmi layihə ilə yaranır. Əgər həmin elmi nailiyyətlər bizdə icad olun­ma­yıb­sa və onunla bağlı yaranan sözün qarşılığı yoxdursa, əlbəttə ki, onun Azər­bay­canda bazası da olmayacaq və nə qədər axtarırsan-axtar süni, yapma qura­malardan başqa heç nə düzəltmək mümkün olmayacaq. Ona görə də bəzi hallarda, əlbəttə ki, bu sözləri olduğu kimi, saxlamaq lazımdır. Məhz bu səbəbdəndir ki, həmin sözler terminlər adlanır. Ümumiyyətlə, ter­min­lə­rin dilin zəifləməsində və ya qorunmasında heç bir rolu yoxdur. Terminlər kö­çəri quşlar kimidir. Bu gün bu dildədir, sabah isə başqa dildədir. Elə gü­man edirəm ki, onların tərcümə edilmədən istifadə olunması dilin zən­gin­ləş­məsinə gətirib çıxardır. Bu istiqamətdəki sözlərin çoxalmasına şərait yara­dır. Eyni zamanda əlbəttə ki, Azərbaycan dilinin dərinliklərindən, mə­nə­vi köklərindən də imkan daxilində istifadə etməyi bacarmalıyıq. Burada da dilçi alimlərin həmin sahə üzrə mütəxəssislərin birgə, əlaqəli fəaliyyəti vacibdir. Bu məsələlər də nəzərdə tutulub. Elə güman edirəm ki, bu sualda məsələ olduqca vacibdir və çox praktik məsələdir. AMEA-nın Dilçilik İns­ti­tu­tu yaxın gələcəkdə öz fəaliyyətini praktik məsələlərin həllinə yönəldəcək.

– Bir sıra alınma sözlər KİV-də müxtəlif cür yazılır. Onların kon­kret necə yazılması ilə bağlı qəzetlərə, eləcə də internet saytlarına xə­bər­dar­lıqlar edilməlidirmi? Necə düşünürsüz, sözlərin orfoqrafiya lüğə­ti­nin elektron versiyası hazırlanıb ictimaiyyət arasında təbliğ olun­ma­lı­dır­mı və bu, dilimizin qorunmasına nə qədər kömək edə bilər?

– Siz olduqca düz buyurursunuz. Belə bir elektron orfoqrafiya lüğə­ti­nin hazırlanması Azərbaycan dilinin qorunmasına çox böyük kömək edə bilər. Bu gün hamı normativ, standart orfoqrafiya lüğətinin olmamasından şika­yətçidir. Onun elektron versiyasının hazırlanması və geniş ictimaiyyətə çat­dırılmasının müxtəlif yolları duşünülüb tapılmalıdır. Bu, Azərbaycan dili portalları vasitəsi ilə həyata keçirilə bilər. Bunu da biz sözügedən döv­lət proqramı layihəsində nəzərdə tutmuşuq.

– Televiziya və qəzetlərlə yanaşı, internet saytlarında da dilin qorun­ması ilə əlaqədar monitorinqlər keçirilməlidirmi?

– Əlbəttə, keçirilməlidir. Çünki bu gün həyatımızı internetsiz tə­səv­vür etmək mümkün deyil. Azərbaycanda da informasiya-kommunikasiya tex­nologiyaları sahəsi sürətlə inkişaf edir. Bütün ölkə üzrə internetə qo­şu­lan­ların sayı günü-gündən artır. Üstəlik, internet portallarımızın da sayı artmaqdadır. Belə olduqda Azərbaycan dilinin təbliğində və qorunmasında portalların da önəmi irəli çəkilməkdədir.

Biz artıq Dilçilik İnstitutunun struktur dəyişiklikləri ilə məşğuluq. Onu zamanın, qloballaşma dövrünün tələblərinə uyğun şəkildə həyata ke­çir­məyə hazırlaşırıq. Əlbəttə ki, orda Azərbaycan dili ilə bağlı monitorinq qru­punun fəaliyyət göstərməsi də nəzərdə tutulub. Televiziya və radio ilə bağlı belə bir sual da meydana çıxır ki, buradakı aparıcılar, eləcə də efirə çıxan şəxslər Azər­baycan dilinin pozulmasında daha aktiv iştirak edirlər və bu da cə­miy­yət­də müəyyən təbii narahatlıqlar yaradır. Bu məsələləri ara­dan qaldırmaq üçün AMEA-nın Dilçilik İnstitutunda efirlə birbaşa əlaqəli olan insanlar üçün xüsusi kursların təşkil olunması nəzərdə tutulub. Tele­vi­zi­ya ve radio şir­kətləri lazım bildiyi əməkdaşlarını həmin kurslara gön­də­rə­cək. Kurslar prak­tik olacaq. Lakin bu məsələyə bəziləri birtərəfli və qeyri-cid­di şəkildə ya­na­şırlar. Hətta televiziya ekspertləri qeyd edirlər ki, bu cür kurs­lar məsələnin həlli yolu deyil. Bildirmək istəyirəm ki, heç kim tele­vi­zi­ya və radio dok­tor­la­rı­nın yenidən hazırlanması məsələsini qarşıya qoymur. Teleradio diktoru, əlbət­tə ki, təkcə Azərbaycan dili bilgisini nümayiş etdir­mir. O, mədəni sə­viy­yə­sini, ümumi hadisələri bilməsini, jurnalist vərdişini və sair digərlərini nü­ma­yiş etdirir. Onlarla da televiziya və radio mü­tə­xəs­sis­ləri məşğul ola bilər­lər və olmalıdırlar da. Lakin indiyə qədər olma­yıb­lar. Biz isə aparıcıların tək­cə dil məsələsinə yardım əlimizi uzatmaq is­tə­yən­də də bunu qeyri-ciddi sa­yır­lar. Biz yalnız aparıcıların dil qüsurlarını dü­zəlt­mək istəyirik. Digər qü­sur­larla isə həmin mütəxəssislər özləri məşğul olsun­lar.

– Sizcə, Azərbaycan dilinin kanonlarını pozanlar cəzalandırı­lma­lı­dır? Əgər cəzalandırılmalıdırsa, bu, necə hayata keçirilməlidir?

– Bilirsiniz, biz çalışmışıq ki, dövlət proqramı layihəsinə mexanizmlər va­sitəsilə yanaşaq. Yəni elə mexanizmlər qoyulsun ki, orada artıq pozulma halı nəzərə çarpmasın. Pozulursa da belə, hansısa şəkildə özü-özünü yeni­dən dirçəltsin, özü-özünü qoruya bilsin. Ona görə də xüsusi cərimələr, “dil polisi” kimi səslənən fikirlərə ehtiyac yoxdur. Düşünürəm ki, əgər bizim layihə dövlət proqramı səviyyəsində işləyəcəksə, burada həmin məsələlər həll olunacaq və cərimələrə də ehtiyac qalmayacaq.

– Fransa qanunlarına görə, televiziya və radiolarda fransız dilində ekvivalenti olan sözlərin xarici dillərdə səsləndirilməsi zamanı jurnalist və eləcə də telekompaniya müəyyən məbləğdə cərimə olunur. Belə bir cəri­mə mexanizmi Azarbaycanda da tətbiq oluna bilərmi?

– Fransadakı bu cərimələr dil müstəvisində və cəmiyyətin müdaxilə et­məsi müstəvisində həll olunduqdan sonra arabir, kiminsə şıltaqlığı nə­ti­cə­sində pozulan halların aradan götürülməsi kimi qiymətləndirilməlidir. Biz hələ o müstəviyə çatmamışıq. Biz hələ mexanizmlər səviyyəsində işi­mi­zi qurandan sonra kiminsə şıltağını hansısa şəkildə üzə çıxarıb qiy­mət­lən­di­r­mək imkanına malik olacağıq. Bir daha qeyd etmək istəyirəm ki, pre­zi­den­tin sözügedən sərəncamı və bu sərəncamın əsasında hazırlanan döv­lət proq­ramı bütövlükdə cəmiyyətin problemdir. Bunu dilçilər, əlaqə­dar mü­tə­xəssislər hazırlasalar da, əlbəttə ki, onunla bütün cəmiyyət məşğul ol­ma­lı­dır. Biz bu proyekti hazırlayarkən cəmiyyətin ən müxtəlif təbəqələri ilə – mil­lət vəkillərilə, KİV nümayəndələri ilə, akademiyanın müxtəlif sahə­lə­rin­də çalışan görkəmli mütəxəssislərlə görüşlər keçirmişik. Bizim ha­zır­la­dı­ğı­mız layihə də bütövlükdə bu görüşlərin nəticəsi kimi ortaya çıxıb.

– İşçi Qrupu bundan sonrakı mərhələdə konkret hansı addımları atacaq? Bundan sonra biz layihəni müxtəlif təşkilatlara rəy və təkliflərin ve­ril­məsi üçün bir daha göndərəcəyik. Qısa bir müddətdən sonra, rəyləri aldıq­dan sonra son ştrixlər əlavə edəcəyik, əyri-əskiklərini ortadan götürməyə çalı­şacağıq. Elə güman edirəm ki, payız aylarında proyekti hökumətə təhvil verə biləcəyik.