MƏNƏVİ-ƏXLAQİ TƏRBİYƏNİN İNCƏSƏNƏTDƏ TƏZAHÜRÜ

Təhsil təkcə bilik və bacarıqlardan ibarət deyil, o, həmçinin insanı mənəvi tərəfdən inkişaf etdirən və şəxsiyyətinin formalaşmasına mütəmadi xidmət göstərən faktordur. Bu əsasla təhsil ocaqlarının fəaliyyətini daha da gücləndirmək və təhsil sistemində olan boşluqları doldura bilmək üçün sözün əsl mənasında səfərbər olmaq lazımdır. Şübhəsiz bu məmləkətin dünyaya neçə-neçə mədəniyyət və incəsənət xadimləri, alim və ziyalı şəxslər bəxş etdiyi təsadüfi deyil. Ötən illərlə müqaisədə bu günkü təhsil sahəsində aparılan islahatların nəticəsi ürək açan hesab olsa da, bəzi problemlərin mövcudluğu danılmazdır.

Müasir pedaqogikanın əsas problemlərindən biri mənəvi-əxlaqi tərbiyə problemidir. Təbii ki bu problem həmişə pedaqoji prosesin mərkəzində olub. Bunu da mənəvi dəyərlərin tənəzzülə uğramasıyla əlaqələndirmək olar ki, hazırki dövr tarix, mədəniyyət, incəsənət kimi sahələrə marağın azalması ilə müşhaidə olunur. Lakin insan həm rosional, həm də emosional müstəvidə hərəkət edən varlıq olduğu üçün məktəblərdə tədris olunan humanitar və incəsənət fənləri uşaqların mənəvi-əxlaqi tərbiyəsinə, bədii-estetik zövqünün təkmilləşməsinə müsbət təsir edən əsas faktorlardandır. Əksər tədqiqatçılar təsviri incəsənət, ədəbiyyat və musiqinin mənəvi-əxlaqi tərbiyə metodikası kimi qiymətləndirərək əhəmiyyətli olduğunu hər zaman dilə gətirirlər. Əsas aktual mövzu isə məktəblərdə təhsili ilə paralel mənəvi-əxlaqi tərbiyə mexanizimidir ki, məktəblilərə “Təsviri incəsənət” və digər incəsənət fənlərinin forma və üsulubunu nəzərdən keçirərək tədris etmək istədiyimiz nəticəni almağımız üçün ən doğru vasitələrdən biri ola bilər.

“Təsviri sənət” fənni mühüm pedaqoji vəzifələri yerinə yetirir: obrazlı təfəkkürün inkişafı ilə yanaşı, vizual qavrayışların, təxəyyülün, məkan təsvirlərinin, yaddaşın formalaşması, hisslər və digər idrak prosesləri ilə şagirdin mənəvi-əxlaqi mədəniyyətinin kamilləşməsində böyük rol oynayır. Təsviri sənət incəsənətin ən qədim növlərindən biri olmuşdur. Təsviri sənət qədim daş dövründə qayaüstü təsvirlər şəklində meydana gəlmiş, ibtidai dövrdən indiyədək uzun inkişaf yolu keçmiş, daima yeni praktiki kəşflər və bədiinailiyyətlərlə zənginləşmişdir.

İlk sənət abidələri son paleolit dövründə yaranmışdır. Bu dövrün adamı, ilk növbədə, ovçu idi, onun bədii yaradıcılığı ova həsr olunmuşdu. Qədim insan obyektin formasını diqqətlə öyrənir, onun xarakterik xüsusiyyətlərini yadda saxlayırdı. İbtidai insanların bir çox rəsmləri sehrli, ritual xarakter daşıyırdı və beləliklə, insan düşüncəsinin bir növ ötürülməsi rolunu oynayırdı. Qayaüstü rəsmlər əsasında sonradan piktoqrafik yazı yarandı. İbtidai insanlar istənilən işdə təcrübə qazanaraq onu öz nəsillərinə ötürməyə çalışırdılar. Vizual bacarıqların mənimsənilməsinin birbaşa, canlı müşahidə və təqlid xarakteri daşıdığını düşünməyə bir çox əsaslar var. Eyni zamanda ibtidai rəssam ümumiləşdirmə, formalaşdırmanın əsaslarını dərk etmək, cisimlərin formasının təbiətindəki oxşarlıq və fərqləri sezmək qabiliyyətinə yiyələnir. Sxematiklik rəssamın fantaziyasının mücərrəd məhsulu deyil, formanın tədricən sadələşdirilməsi prosesinin təzahürü idi. Usta nəinki gördüklərini qələmə alır, həm də obrazına müəyyən düşüncə və məzmun anlatmağa çalışırdı.

İbtidai rəssamlar təsviri sənətin bütün növlərinin: qrafika, rəngkarlıq, heykəltəraşlıq sənətinin baniləri oldular. Rəsm çəkməyi öyrənmək qanuni hüquqlarını əldə etməyə başladı. Tədris texnikası və metodlarının inkişafına o dövr üçün xarakterik olan təsvirin sxematikliyi və şərtiliyə kömək etdi — rəssam tələbəsinə öyrətdiyi müəyyən kanonlaşdırılmış forma və qaydalara əməl etdi. Barbarlığın gec dövründə təsviri sənətin tədrisi daha mütəşəkkil aparılmağa başladı.Artıq metodika yayılmağa başlamış və prinsiplər əmələ gəlmişdir. Təsvirin məlum prinsiplərinə və texnikasına ciddi əməl edilmişdir. Təsviri sənət vizual təsvirlərin köməyi ilə reallığı əks etdirir:

— ətraf aləmin müxtəlifliyi;
— insan düşüncələri və hissləri.

Bu, ətraf mühiti və özünüzü tanımağın bir yoludur. Bunun üçün rəssam ümumiləşdirmə və təxəyyüldən istifadə edir. Təsvirin yaranması bir növ daxili və xarici aləmə insanın bədii reaksiyasını əks etdirməyə kömək edir. Təsviri incəsənətində öz əlifbası var ki, bunlar onun növləri və janrları sayılır. Təsvirisənət növləri: memarlıq, boyakarlıq, qrafika sənəti, heykəltəraşlıq, incəsənət və sənətkarlıq, teatr və dekorativ sənət, dizayn, memarlıq. Memarlıq insanların həyatı və fəaliyyəti üçün bina və tikililər tikmək sənətidir.“Memarlıq” sözü yunanca “Archus”dan gəlir – əsas, ən yüksək; deməkdir. Boyakarlıq təsviri sənətin bir növüdür, ətrafımızdakı dünyanı səthdəki boyalarla tutmaq üsuludur. Rəssamlığın əsas ifadə vasitəsi rəngdir ki, bu da tamaşaçı tərəfindən şəklin ümumi qavranışına təsir edir, mühüm detallara diqqət yetirməyə imkan verir, əsərin emosional komponentini gücləndirir. Rəssamın rəngi, həcmini, məkanı dəqiq çatdırması üçün lazım olan çalarlar və tonlar palitrada rəngləri qarışdırmaqla əldə edilir. Boyakarlığın aşağıdakı əsas növləri vardır: Dəzgah boyakarlığı. Adını dəzgah mənasını verən «maşın» sözündən almışdır. Həmişə və hər yerdə yazmağa öyrəşmiş əsl sənətkarlar bu üç-dörd ayaqlı “dost”la demək olar ki, heç vaxt ayrılmırlar. Kətanı dəzgahın üstünə qoyan usta, nəinki təhrif etmədən maraqlı bir süjet çəkmək imkanına malikdir (masa arxasında oturarkən rəsm çəkərkən olduğu kimi), həm də nəticəni qiymətləndirmək üçün vaxtaşırı işdən uzaqlaşır. Bu texnika böyük mənzərəni görməyə və qüsurları tez bir zamanda düzəltməyə imkan verir.

Monumental boyakarlıq. Memarlıqla ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Onun digər adı «divar rəsm» mənasını verən «mural»dır. Binaların tavanları və divarları monumental rəsmlərlə bəzədilir. Bir qayda olaraq, belə bir «kətan» süjeti quruluşun məqsədini vurğulayır, onunla həm bədii, həm də tematik olaraq vahid bir konsepsiya təşkil edir. Çox vaxt freska texnikası istifadə olunur — yaş gips üzərində rəsm. Yağlı divar boyakarlığı divara yağlı boya ilə çəkilmiş rəsmlərdir. Miniatür kiçik ölçülü və bədii üsullarının xüsusi incə olması ilə fərqlənən boyakarlıq əsərləridir.Əsasən dini və ədəbi əlyazmaların, kitablarının illüstrasiyalarla bəzədilməsində miniatürdən geniş istifadə olunmuşdur.

Mozaika xırda rəngli şüşə parçalarının kompozisiya əsasında yaş suvağın üzərinə düzülməsi ilə yaranan təsvirdir.

Rəsmlər karandaş, mürəkkəb, tuş və başqa metodlarlada çəkilir. Qrafika sənəti. Qrafika rəsm və çap şəkillərini özündə birləşdirən təsviri sənət növüdür. «Qrafo» — Mən yazıram, çəkirəm, deməkdir. İlk qrafika əsərləri ibtidai incəsənətin qayaüstü rəsmləridir.Qədim Yunanıstanda qrafika sənəti ən yüksək səviyyədə idi — vaza rəngkarlığı. Qrafika iki növə bölünür: ənənəvi və çap qrafikası.

Heykəltəraşlıq termini latınca «sculpere» — kəsmək, oymaq sözündən gəlir. Rəngkarlıq və qrafikadan fərqli olaraq, heykəltəraşlıqda həcm var.Heykəl üçölçülü təsvirdir. Materiallar: sümük, daş, ağac, gil, metal və başqaları.Heykəltəraşsənətin ən qədim növlərindəndir. İlk heykəltəraşlıq əsərləri qədim tanrıları təsvir edən bütlər idi. Heykəltəraşlıq növləri bölünür: dəzgah və monumental (abidələr, abidələr) və monumental-dekorativ (memarlıq dekorasiyası).

Dekorativ və Tətbiqi İncəsənət (DTS). Hər evdə müxtəlif obyektlər yaşayır və bizə xidmət edir. Əgər onlara bir sənətkarın, zərgərin əli toxunmuşdusa, onda onlar sənət və sənət əsərinə çevrilirlər. Termin 18-ci əsrdə ortaya çıxdı. fransızca «dekor» sözündən yaranıb- hər yerdə bəzək deməkdir. Tətbiq o deməkdir ki, hansı bacarıq, sənət tətbiq olunur.

Dizayn. İbtidai dövrdən başlayaraq bu sənət növünün inkişafını izləmək olar. Lahiyə fikir deməkdir. Əsas vəzifəsi gündəlik əşyaları rahatlaşdırmaq asanlaşdırmaqdır.

Teatr və dekorativ sənət həmdə boyakarlığın bir növü kimi bilinir. Bu sənət növünə dekorasiya, rekvizit, kostyum, qrim yaradılması daxildir.

Təsviri incəsənətin janrları. «Janr» termini fransızcadan gəlir — növ, cins deməkdir. İlk müstəqil janrlar 16-cı əsrdə Hollandiyada meydana çıxdı. Təsviri incəsənətin növNatürmort, potret, mənzərə və süjetli əsərlər janrına bölünür. Süjetli əsərlər özü: əsatir, tarixi, batal, məşiət və animalistikaya bölünür. Təsviri incəsənət insanın estetik və daxili aləmində böyük rol oynayır. Təsviri incəsənət fənni bizim mədəniyyətimizi və əxlaqi keyfiyyətimizi sərgiləməkdə böyük dəstək göstərir. Bu səbəblərdən təsviti incəsənət fənni məktəb, şagird və insanlar üçün mühimi faktordur.