Dünya Bankı tərəfindən «Ali Təhsildə Süni İntellekt İnqilabı: Bilməli olduqlarınız» adlı hesabat hazırlanıb. 

“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, Təhsil İnstitutunun Beynəlxalq Təhsil İcmalı bülleteninin iyun sayında hesabatdan çıxarışlara yer verilib.

Hesabatda süni intellektin ali təhsil sistemlərinə inteqrasiyasının əsas istiqamətləri, əldə olunan ilkin nəticələr, mövcud problemlər və gələcəyə dair tövsiyələr yer almaqdadır. Hesabatın əsas diqqət mərkəzində Latın Amerikası və Karib hövzəsi ölkələri dayansa da, təqdim edilən nəticələr və analitik yanaşmalar qlobal miqyasda tətbiq oluna biləcək prinsipləri özündə ehtiva edir.

Hesabatda süni intellektin təhsildə səmərəli və etik prinsiplər əsasında tətbiqinin tədrisin fərdiləşdirilməsi, keyfiyyətinin artırılması, inzibati idarəetmənin optimallaşdırılması və sosial inklüzivliyin gücləndirilməsi baxımından əhəmiyyətli potensiala malik olduğu vurğulanır. Bu əsasda süni intellekt alətlərinin tətbiq sahələri 3 mühüm kateqoriya üzrə təqdim olunur: tələbə mərkəzli alətlər, müəllim mərkəzli alətlər və institusional yönümlü alətlər.

Tələbələr üçün nəzərdə tutulan süni intellekt alətlərinə virtual repetitor sistemi (Al Tutoring Systems), adaptiv öyrənmə platformaları (məsələn, Packback, Yellowdig) və fərdiləşdirilmiş təlim yolları daxildir. Harvard Universitetində aparılmış tədqiqatların nəticələrinə görə, tədris prosesində Sİ-dən istifadə edən tələbələr ənənəvi aktiv öyrənmə mühitlərində iştirak edən yaşıdlarına nisbətən 2 dəfə daha çox bilik əldə etmişlər. Bənzər nəticələr Stanford və Nigeriyada həyata keçirilən təcrübələrdə də müşahidə olunub. Hesabatda qeyd olunur ki, süni intellekt əsaslı repetitor sistemləri (Al Tutoring Systems) tələbəyönümlü və fərdi yanaşmaya əsaslanan tədrisin həyata keçirilməsinə imkan verən texnoloji alternativ kimi «Bloom-un 2 Sigma Problemi»nin həllində istifadə olunur.
Müəllimlər üçün nəzərdə tutulan Sİ alətləri isə tədris və qiymətləndirmə proseslərinin effektivliyini artırmaqla yanaşı, həm də tədqiqat fəaliyyətlərində dəstək təmin etməkdədir. “Cadmus” (Melburn Universiteti – Avstraliya) və “Gradescope” (Stanford Universiteti – ABŞ) kimi platformalar avtomatlaşdırılmış qiymətləndirmə, plagiatın aşkarlanması və tələbəyə fərdi rəyin təqdim olunması imkanları ilə fərqlənir. Hesabatda qeyd edilir ki, “Gradescope”dan istifadə tələbələrin akademik göstəricilərində 23% qədər irəliləyişə səbəb olmuşdur. Eyni zamanda, «Research Rabbit», «Semantic Scholar» və «Julius» kimi tədqiqat dəstək alətləri müəllim-tədqiqatçılarda ədəbiyyat icmallarını adekvat şəkildə hazırlamaq, elmi əlaqələri vizuallaşdırmaq və potensial tədqiqat boşluqlarını müəyyənləşdirmək imkanı yaradır.
İnstitusional səviyyədə isə Sİ alətlərindən (Al Chatbot) istifadənin təsiri idarəetmənin planlaşdırılması və strateji qərarların qəbulunda əhəmiyyətli rol oynayır. Belə ki, «Penny», «TECgpt» və «uPlanner» (Peru) kimi platformaları tələbə məlumatlarını idarə etmək, tədris yüklərini balanslaşdırmaq, risk qrupunda olan tələbələri aşkar etmək və akademik göstəriciləri proqnozlaşdırmaq məqsədilə istifadə olunur. Məhz bu texnologiyaların istifadəsi nəticəsində tələbələrin akademik müvəffəqiyyət göstəricilərində 1.3% artım müşahidə olunub.

Hesabatda həmçinin ABŞ-nin Corciya Dövlət Universitetində tətbiq olunan “Pounce chatbot”u tələbələrin qəbul prosesində yol verdikləri inzibati xətaları aradan qaldırmaqla qeydiyyat nisbətlərində 3.3% artım təmin etdiyi qeyd olunur. Çilidə «ConsiliumBots» isə süni intellektlə dəstəklənən alqoritmlərlə tələbələrin düzgün proqramlara yönləndirilməsini təmin edir, nəticədə zəif uyğunluq nisbətini 38% azaldır və tələbələrin qeydiyyatdan keçmə ehtimalını üçqat artırır.

Hesabatda, eyni zamanda, süni intellektin tətbiqi ilə bağlı bir sıra əhəmiyyətli çətinliklər də vurğulanır. Bu çətinliklər arasında infrastruktur və texnoloji bərabərsizliklər başlıca yer almaqdadır. Belə ki, müəllimlərin 80%i Sİ alətlərindən istifadə qaydaları ilə bağlı aydın institusional siyasətlərin olmadığını, 83%i isə tələbələrin Sİ alətləri tərəfindən təqdim edilən məlumatları tənqidi qiymətləndirməkdə çətinlik çəkdiyini bildirmişdir. Əlavə olaraq alqoritmik qərəz, fərdi məlumatların məxfiliyinin pozulması və etik-hüquqi çərçivələrin olmaması da qeyd edilən əsas risklər sırasındadır. Bundan başqa Si texnologiyalarından həddindən artıq asılılıq tələbələrdə düşünmə və problem həlletmə bacarıqlarının zəifləməsinə səbəb ola bilər. Bütün çətinliklərə baxmayaraq aparılan sorğuların nəticələri göstərir ki, 61% müəllim artıq tədrisdə süni intellektdən istifadə edir, 65% isə Sİ alətlərindən istifadəni fürsət kimi qiymətləndirir.

Bu problemlərin aradan qaldırılması məqsədilə hesabatda aşağıdakı strateji tövsiyələr təklif edilir:

1. Regionda Si üzrə tədqiqat və innovasiya fəaliyyətlərinin səmərəliliyinin artırılmasında dövlət və özəl sektorun birgə əməkdaşlığının vacibliyi;

2. Müəllimlər üçün sistemli və davamlı təlim proqramlarının planlaşdırılması;

3. Rəqəmsal bərabərsizliyin aradan qaldırılması üçün internet və texnoloji avadanlıqların əlçatanlığının əmin olunması;

4. Süni intellektin şəffaf və məsuliyyətli istifadəsini təmin etmək üçün etik, hüquqi çərçivələrin hazırlanması.

Mənbə: Molina, E., & Medina, E. (2025). Al Revolution in Higher Education. What you need to know. In Digital Innovations in Education. World Bank. World Bank.

Pedaqoq.az xəbər verir ki, fasiləsiz təhsilin dəstəklənməsi məqsədilə Təhsil Tələbə Krediti Fondu (TTKF) təhsil almaq istəyən şəxslərə kredit imkanları təqdim edir. Bəs əlavə təhsil alan şəxslər bu imkandan yararlana bilərlərmi?

Əlavə təhsilə görə kredit kimlərə verilir?

TTKF-dən «Azərbaycan müəllimi»nin sorğusuna cavab olaraq bildirilib ki, təhsil krediti yalnız “təkrar ali, orta ixtisas və yüksək texniki peşə təhsili” istiqaməti üzrə əlavə təhsil alanlara verilir. Bu təhsil növünə qəbul iki şəkildə mümkündür:

• Dövlət İmtahan Mərkəzi (DİM) tərəfindən təşkil olunan qəbul imtahanı vasitəsilə;
• Müsabiqədənkənar qəbul yolu ilə.

DİM imtahanı ilə qəbul olunanlar üçün şərtlər

Əgər tələbə DİM-in imtahanı vasitəsilə qəbul olunub və birinci təhsil dövründə TTK-dan istifadə etməyibsə, təkrar təhsil dövründə bu imkandan yararlana bilər. Kredit şərtləri əvvəlki qaydalarla eynidir. Belə ki:

• I kursun I semestrində tələbənin qəbul balı,
• Sonrakı semestrlərdə isə akademik göstəriciləri nəzərə alınır.

Ali və orta ixtisas təhsili alanlar üçün ÜOMG (ümumi orta müvəffəqiyyət göstəricisi) minimum 71, peşə təhsili alanlar üçün isə aralıq qiymətləndirmə göstəricisi 71-dən aşağı olmamalıdır. Eyni zamanda, tələbənin akademik borcu olmamalıdır.

Müsabiqədənkənar qəbul olunanlar üçün fərqliliklər

Müsabiqədənkənar qəbul olunmuş tələbələr birinci semestrdə TTK-dan yararlana bilməzlər. Lakin birinci semestrin sonunda ÜOMG 71 və yuxarı olarsa, ikinci semestrdən etibarən TTK-dan istifadə hüququ əldə edirlər.

Geri ödəniş qaydaları

Əlavə təhsil üçün ayrılan təhsil krediti, təhsil müddəti bitdikdən sonra geri qaytarılır. Məzun olduqdan sonra tələbəyə 2 illik güzəşt dövrü verilir. Bu müddətdə məzun məşğulluğa cəlb olunmazsa, kreditin qaytarılması tələb edilmir və faiz hesablanmır. Əmək fəaliyyətinə başladıqdan sonra isə kredit 10 il ərzində bərabər hissələrlə ödənilir.

Faizsiz və güzəştli kredit imkanları

Təhsil müddətində akademik göstəriciləri yüksək olan tələbələrə faizsiz və ya güzəştli qaydada kreditin qaytarılması imkanı da var. Belə ki:

• Sosial TTK üzrə ÜOMG 91 və yuxarı olan tələbələr kreditin 50%-dən,
• Standart TTK üzrə isə 25%-dən azad olunur.

Bu mexanizm tələbələrin maliyyə yükünü azaldaraq onların əmək bazarına daha asan inteqrasiya olunmasına şərait yaradır.

Hüquqi baza

Qeyd edək ki, Nazirlər Kabinetinin 2010-cu il 6 sentyabr tarixli 163 nömrəli qərarı ilə təsdiqlənmiş “Əlavə təhsilin məzmunu, təşkili və əlavə təhsilin hər hansı istiqaməti üzrə təhsil almış şəxslərə müvafiq sənədin verilməsi” Qaydalarına əsasən, əlavə təhsil ixtisasartırma, kadrların yenidən hazırlanması, stajkeçmə, təkmilləşdirmə, təkrar təhsil və digər istiqamətləri əhatə edir.

Öyrənməyi öyrətmək anlayışı insan tarixində daim aktual olmuşdur. Sokrat dövründən bu yana saysız-hesabsız metod və texnikalar işlənib hazırlanmış, bəziləri effektivliyini sübut edərək dövrümüzə qədər gəlib çatmış, digərləri isə zamanla unudulmuşdur. Xüsusilə XX əsrin ortalarında pedaqoqlar müxtəlif ölkələrdə yeni öyrətmə üsullarını araşdıraraq təhsil prosesini daha effektiv etməyə çalışmışlar. Azərbaycanda da bu sahəyə maraq böyük olmuş, ötən əsrin 50-ci illərində «Azərbaycan məktəbi» jurnalında öyrənməyi öyrətmək məsələsinə xüsusi yer verilmişdir. Məsələn, professor Mərdan Muradxanovun 1952-ci ildə nəşr olunmuş «Dərs öyrətməyin yollarının şagirdlərə öyrədilməsi» adlı məqaləsi bu istiqamətdə mühüm töhfələrdən biri olmuşdur.

Kornel metodu nədir?

Öyrənmə prosesini daha effektiv hala gətirmək məqsədilə yaradılmış metodlardan biri də Kornel metodudur. Bu metod 1949-cu ildə ABŞ-nin Kornel Universitetinin professoru Uolter Paukun araşdırmaları nəticəsində inkişaf etdirilmişdir. Sadə görünməsinə baxmayaraq, Kornel metodu qeydlərin daha sistemli, səmərəli və effektiv aparılmasına imkan yaradır. Əsasən təhsilalanlar üçün nəzərdə tutulsa da, bu üsul zamanla müxtəlif sahələrdə də tətbiq edilmişdir.

Bəs Kornel metodu nə edir? Gəlin təsəvvür edək ki, bir dərsdə və ya darıxdırıcı bir görüşdəsiniz. Qeydlər aparırsınız, lakin bir neçə gün sonra qeydlərinizə baxanda yazdıqlarınızı anlamaqda çətinlik çəkirsiniz. Bu, hər kəsin qarşılaşdığı vəziyyətdir. Kornel metodu isə bu problemin qarşısını almaq üçün strukturlaşdırılmış yanaşma təklif edir.

Kornel metodunun 7 əsas addımı

Kornel metodundan istifadə edərək qeydlər aparmaq üçün aşağıdakı addımları izləmək kifayətdir:

1. Kağızın yuxarı hissəsindən iki barmaq aşağıda üfüqi xətt çəkin.
2. Kağızın aşağı hissəsindən üç barmaq məsafə saxlamaqla daha bir üfüqi xətt çəkin.
3. Kağızın sol tərəfində vərəqin dörddə birini ayıran şaquli xətt çəkməklə bir sahə yaradın.
4. Dərsin və ya görüşün başlığını, tarixini və digər təfərrüatlarını yuxarıdakı boşluğa yazın.
5. Qeydlərinizin xülasəsini isə vərəqin alt hissəsindəki boşluğa qeyd edin.
6. Sol sütunda mövzu ilə bağlı açar sözlər və suallar yazın.
7. Sağ sütunun dörddə üçünü isə əsas qeydlər üçün istifadə edin.

Bu metod qeydlərin vizual olaraq səliqəli və sistemli aparılmasına kömək edir. Yuxarı hissədə qeyd olunan başlıq və tarix qeydlərin asanlıqla tapılmasını təmin edir. Sol sütundakı açar sözlər və suallar mövzunu tez başa düşməyə kömək edir, sağ sütundakı qeydlər isə materialın tam mənimsənilməsinə şərait yaradır. Aşağı hissədə yazılan xülasə isə təkrar zamanı öyrənməni sürətləndirir.

Kornel metodunun 6 əsas prosesi

Bu metod yalnız qeydlərin düzgün aparılması ilə məhdudlaşmır. Onun əsasını təşkil edən və öyrənməni daha səmərəli edən 6 əsas proses mövcuddur:

1. Yazı – Dərs və ya görüş zamanı eşidilən mühüm fikirlərin qeyd edilməsi.
2. Abreviatur və ya Qısaltmalar – Vacib məqamların daha tez və qısa şəkildə yazılması üçün qısaltmalardan istifadə.
3. Təkrar – Sol sütundakı açar sözlərin və sualların nəzərdən keçirilməsi ilə məlumatın nə qədər yaxşı mənimsəndiyinin yoxlanılması.
4. Proyeksiya – Qeydlərin doğru başa düşüldüyünü və mənalandırıldığını qiymətləndirmə prosesi.
5. Nəzərdən Keçirmək – Qeydlərin müəyyən fasilələrlə oxunaraq yaddaşın təzələnməsi.
6. Nümunə Götürmək – Öyrənilən məlumatın real nümunələrlə möhkəmləndirilməsi.

Bu proseslər uğurla tətbiq edildikdə, təhsilalanın istənilən sahədə daha yaxşı nəticə əldə etməsi mümkündür.

Kornel metodunun effektivliyi

Təhsil sahəsində aparılan müxtəlif araşdırmalar Kornel metodunun effektivliyini sübut etmişdir. «Psychological Science» veb-saytında bu mövzuda aparılan tədqiqatların təhlili nəticəsində məlum olmuşdur ki, dərs zamanı qeydlər aparan tələbələr mövzunu daha yaxşı mənimsəyir. Həmçinin, onların dostlarından və ya müəllimdən qeydləri götürərək öyrənənlərə nisbətən daha yüksək nəticə göstərdikləri aşkar edilmişdir.

Bu araşdırmalar göstərir ki, qeydlərin səmərəli aparılması təhsilin keyfiyyətini artırır. Kornel metodu isə bu prosesi daha da asan və sistemli hala gətirir. Bu səbəbdən, təhsilalanlar və peşəkarlar üçün Kornel metodu vacib bir vasitə hesab olunur.

Nəticə olaraq, Kornel metodu həm tələbələr, həm də iş dünyasında effektiv işləmək istəyənlər üçün faydalı bir texnikadır. Əgər siz də qeydlərinizi daha sistemli və yadda qalan etmək istəyirsinizsə, bu metoddan istifadə etməyi sınaya bilərsiniz.

Günel Əliyeva

Bu gün Yel (hava) çərşəmbəsidir əslində. Hamı «Su çərşəmbəsi» deyə paylaşır. Mən niyə fərqli fikirdəyəm? Ötən əsrin 70-ci illərinədək əksəriyyət bu məsələni elə mənim dediyim kimi də bilirdi. Bir dəfə radiodan «Xalq yaradıcılığı: bulaq» adlı verilişdən eşitdikləri camaatımızı çaş-baş qoydu. O dövr üçün ən mötəbər mənbə sayılan radionun efiri çərşəmbələri bu ardıcıllıqla sadalamışdı: su, od, torpaq, yel (hava). Tərəddüdləri və mübahisəlıri də xatırlayıram. O günə qədər isə sıralamanı belə bilirdik: yel, od, su, torpaq idi. Bu 4 çərşəmbədən öncə isə daha biri gəlirdi. Ona «yalançı çərşənbə» deyirdilər.

Sonralar rast gəldiyim, oxuduğum qədim mətnlərdə bu sıralamalardan hansının doğru olduğununa dair dəlillərlə rastlaşdıqca, onları saf-çürük etməyə cəhd etdim. Sən demə, çərşəmbələrimiz qədim şərq fəlsəfəsinin dünyanın necə yaradılmasına dair baxışlarını özündə əks etdirən, onları zamanların sınağından keçirərək günümüzə daşıyan bayram silsiləsi imiş. O fəlsəfəyə görə, Tanrı bu maddi dünyanı yaratmaq istəyəndə Öz Əbədi Səltənətində bir məkan ayırır, yeni əsəri üçün mühit formalaşdırır. Bu mühitin adı islam fəlsəfəsində «mühiti-əzəm», Veda fəlsəfəsində «mahat-tattva»dır. Tanrı həmin mühiti öncə ilkin maddi element olan efirlə doldurur. Efirə səsi daxil edir. Səslə efirin təmasından 2-ci maddi element olan hava yaranır. Tanrı havaya 3 əzəli qoxunu daxil edir. Havanın qoxularla təmasından 3-cü element — od meydana gəlir. Od, onun əlamətləri olan işıq və istilik hava ilə, qoxularla, efirlə, səslə təmas edərkən onlardan 4-cü element — su törəyir. Tanrı suya 3 əzəli dadı daxil edir və onlar da bir-biri, həm də əvvəl yaranmış elementlərlə təmas edərkən onlardan 5-ci element olan torpaq yaranır. Bizim çərşəmbələrimiz bu 5 elementi simvolizə edirlər. Efir çərşəmbəsi «yalançı çərşəmbə»dir. Çünki, efirin varlığını görmək, duymaq mümkün deyil.

Cəmşid Quliyev

Azərbaycan elmi beynəlxalq akademik mühitdə daha bir mühüm uğura imza atıb. ABŞ-ın nüfuzlu Miçiqan Universitetinin Ross Biznes Məktəbinin həmdirektoru, professor John Branch, Qarabağ Universitetinin Elm və İnnovasiyalar üzrə prorektoru, dosent Fariz Əhmədov və Azərbaycanın ilk qadın siyasi alimi Nərgiz Hacıyevanın həmmüəllifi olduğu elmi əsər məşhur «Elsevier» nəşriyyatına məxsus olan, Scopus və Web of Science indeksli, Q1 kvartilli Böyük Britaniyanın nüfuzlu «International Journal of Educational Development» jurnalında tam ödənişsiz nəşr olunub.

«Science and Education as Pillars of Post-Conflict Recovery: Lessons from Azerbaijan’s Karabakh Region» adlı bu elmi məqalə post-konflikt cəmiyyətlərdə elmin və təhsilin strateji rolunu araşdırır. Müəlliflər qeyd edirlər ki, münaqişədən sonrakı dövrlərdə təhsil yalnız bilik ötürmək funksiyasını yerinə yetirmir, həm də ictimai düşüncənin formalaşması və sosial inteqrasiyanın təmin olunmasında mühüm rol oynayır. Qarabağ nümunəsi üzərində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, təhsilin inkişafı sülh və sabitliyin bərqərar edilməsində, milli identikliyin gücləndirilməsində və dayanıqlı inkişafın təmin olunmasında əsas vasitələrdən biridir.

Tədqiqatın mühüm nəticələrindən biri Qarabağ Universitetinin nümunəsində Azərbaycan mövqeyini beynəlxalq akademik diskursda elmi əsaslarla təqdim etməsidir. Müəlliflər vurğulayırlar ki, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə təhsilin rolu ilə bağlı çoxsaylı tədqiqatlar aparılsa da, bu araşdırmaların əksəriyyəti spesifik regional xüsusiyyətləri nəzərə almadan ümumiləşdirilmiş yanaşmalara üstünlük verir. Halbuki, hər bir post-konflikt bölgəsi unikal sosial-siyasi və mədəni kontekstə malikdir və ona uyğunlaşdırılmış təhsil siyasətinə ehtiyac duyur. Qarabağ Universitetinin alimlərinin bu elmi əsəri post-konflikt dövrlərində dayanıqlı inkişafın təmin olunması və sülhün möhkəmləndirilməsi baxımından yeni yanaşmalar təqdim edir.

Bu mühüm elmi araşdırma dünyanın aparıcı universitetlərində təhsil menecmenti, siyasi elmlər, konfliktologiya, iqtisadiyyat və digər sosial elmlər üzrə dərs vəsaiti kimi istifadə olunacaq. Bu nailiyyət həm Azərbaycan elminin beynəlxalq səviyyədə tanınması, həm də Qarabağ məsələsinin akademik müstəvidə adekvat şəkildə təqdim edilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycanın post-konflikt bərpa modelinin dünya elmi arenasında geniş müzakirə edilməsi, Qarabağ Universitetinin nüfuzlu elmi dairələrdə qəbul olunması və ölkəmizin elmi potensialının beynəlxalq akademik diskursda möhkəmlənməsi istiqamətində bu tədqiqatın verdiyi töhfə xüsusilə dəyərlidir. Belə elmi nailiyyətlər Qarabağın bərpasında və onun beynəlxalq ictimaiyyətə tanıdılmasında mühüm rol oynayır.

Bakı Slavyan Universitetinin professoru, filologiya elmləri doktoru Telman Cəfərov Elm və təhsil komitəsinə «Ümumi təhsil haqqında» qanuna dəyişiklik edilməsi məsələsinin də gündəliyə salınması ilə bağlı müraciət edib.

Pedaqoq.az portalına açıqlamasında T.Cəfərov bildirib ki, hazırda parlamentin Elm və təhsil komitəsi təhsil və peşə təhsili haqqında qanunvericiliyə ediləcək dəyişiklikləri müzakirə edir. Bununla əlaqədar olaraq o, müvafiq təkliflərlə çıxış etmişdir.

«Təklifim ondan ibarət olmuşdur ki, Təhsil və Peşə təhsili haqqında qanunlarla bərabər, «Ümumi təhsil haqqında» qanuna dəyişiklik də gündəliyə salınsın.

Bundan əlavə, təklif etmişəm ki, müzakirəyə çıxarılmış təhsil haqqında bütün qanun layihələrində əcnəbi dillərdə təlim aparılan sinif və qruplarda «Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının, tarixinin, coğrafiyasının və musiqisinin dövlət dilində tədrisi» təsbit olunsun», — deyə o bildirib.

T.Cəfərov onu da əlavə edib ki, qeyd olunan dəyişikliklə bağlı Milli Məclisin rəhbərliyinə müvafiq qaydada müraciət edib. Parlamentdən ona göndərilən cavab məktubunda bu məsələyə baxılacağına söz verilib.

“Post-it” qeydlər üçün rəbgli kağızlar ilk baxışda sadə ofis ləvazimatı kimi görünsə də, tədris prosesində innovativ və interaktiv metod kimi təlimdə əyanilik prinsipini əsas götürməklə qoyulan mövzunu və problemi vizuallaşdıran, yaradıcı düşüncəni inkişaf etdirən, həmçinin aktiv iştirakçılığı təşviq edən yanaşmadır. Bu metod təhsil prosesində şagirdlərin və tələbələrin ideyalarını ifadə etmələrinə, biliklərini strukturlaşdırmalarına və dərs materialını daha yaxşı qavramalarına kömək edir. Kiçik, rəngarəng qeydlər vasitəsilə həyata keçirilən bu yanaşma öyrənənlərin müzakirələrə qoşulmasını, problem həll etmə bacarıqlarını inkişaf etdirməsini və qrup işlərində daha fəal iştirak etməsini təmin edir. Son illərdə ali təhsildə texnologiyanın rolu geniş müzakirə mövzusuna çevrilib.

Pandemiya dövründə onlayn tədris alətlərinin istifadəsi zərurətə çevrilsə də, bəzi müəllimlər tələbələrin diqqətini yayındırdığı üçün texnologiyadan uzaqlaşmağa üstünlük verirlər. Bununla belə, rəqəmsal texnologiyaların tədrisdə effektiv istifadəsi təhsil keyfiyyətini artırmaq və interaktiv öyrənmə mühitini inkişaf etdirmək üçün böyük potensiala malikdir. Məsələn, multimedia materialları, interaktiv platformalar və vizual metodlardan istifadə tələbələrin mövzunu daha yaxşı qavramasına və təlim prosesində fəal iştirakına şərait yaradır. Bu baxımdan, ənənəvi və texnoloji alətlərin balanslı şəkildə birləşdirilməsi müasir təhsil yanaşmalarının əsas prinsiplərindən biri hesab edilir.

İngilis dili professoru Keyt Nesbit rəqəmsal vasitələrə həddindən artıq etibar etməyin dərs zamanı öyrənənlərin sinif mühitindən uzaqlaşmasına səbəb ola biləcəyini qeyd edir. O, öyrənənlərin diqqətini cəmləmək və dərsə daha aktiv qoşulmalarını təmin etmək üçün aşağı texnologiyalı alternativlər axtarmağa başlayıb. Belə vasitələrdən biri də “Post-it” qeydləridir. 

Nesbit və psixologiya professoru Erik Emons “Post-it” qeydlərindən istifadə edərək dərs prosesini daha interaktiv və maraqlı etməyin bir neçə üsulunu təklif edirlər: 

• Yazı yazmağın qarşısında duran əngəlləri qaldırmaq: Tələbə və şagirdlər mövzuyla bağlı fikirlərini “Post-it” kağızlarında yazır və onları qruplaşdıraraq çevik bir plan hazırlayırlar. 
• Plakat sessiyalarında rəy bildirmək: Tələbə və şagirdlər bir-birinin təqdimatlarına “Post-it” vasitəsilə şərhlər yazır. 
• Səssiz diskussiya metodu: Hər kəs cavabını yazıb lövhəyə yapışdırır və müəllim bu qeydləri müzakirəyə açır. 
• Anlayış səviyyəsini yoxlamaq: Tələbə və şagirdlər mövzunu nə qədər yaxşı başa düşdüklərini “Post-it” qeydləri ilə vizual şəkildə göstərirlər. 
• Emosional oxu təhlili: Bir məqalə və ya kitab oxuyarkən öyrənənlər ən çox təsirləndikləri hissələri qeyd edib lövhədə paylaşırlar. 
• Testə hazırlıq oyunu: Kurs anlayışları “Post-it”lərdə yazılır və tələbələr bir-birinə suallar verərək öz anlayışlarını tapmağa çalışırlar. 

Bu metodlar tələbələrin aktiv iştirakını təşviq edir, onların bir-biri ilə ünsiyyətini artırır və sinifdə texnologiyadan asılılığı minimuma endirir. Ənənəvi yazılı qeydlərdən fərqli olaraq, bu yanaşma vizual və kinestetik öyrənmə üslublarını dəstəkləyərək tələbələrin mövzuya dair fikirlərini sərbəst şəkildə ifadə etmələrinə və yaradıcı yanaşmalarını inkişaf etdirmələrinə imkan yaradır. “Post-it” qeydləri kimi sadə, lakin effektiv vasitələrlə interaktiv və məhsuldar tədris mühiti qurmaq mümkündür.

Müəllimlər bu kiçik kağız parçalarından istifadə edərək dərs müzakirələrini daha dinamik edə, ideya mübadiləsini asanlaşdıra və qrup işlərini daha strukturlaşdırılmış hala gətirə bilərlər. Bundan əlavə, tələbələr bu metod sayəsində öz fikirlərini konkret şəkildə formalaşdırmağı öyrənir, əsas anlayışları yadda saxlamaqda çətinlik çəkmir və dərs materialına daha fəal şəkildə yanaşırlar. Beləliklə, bu texnika yalnız dərs prosesini daha maraqlı və interaktiv etməklə yanaşı, həm də tələbələrin tənqidi və yaradıcı düşünmə bacarıqlarını inkişaf etdirməyə kömək edir.

2026-cı il sentyabrın 1-dən Rusiya universitetləri yeni ali təhsil sisteminə keçid edəcək. Ölkədə təhsilin bakalavr pilləsi ləğv ediləcək. Bakalavrın əvəzinə təhsildə iki səviyyə tətbiq olunacaq — ali və ixtisaslaşdırılmış ali təhsil.  Əsas səviyyədə təhsil müddəti dörd ildən altı ilədək, ixtisas səviyyəsində isə bir ildən üç ilədək olacaq.

Yeni modelə keçid artıq mövcud proqramlar üzrə təhsilə başlamış tələbələrə təsir etməyəcək. Xatırladaq ki, 2022-ci ildə Rusiya Boloniya sistemindən imtina edib.

Tanrının seçdiyi insanlar olur. Onlar bəzən qısa ömür yaşayırlar, amma həyatdan gedəndən sonra belə, insanlara ümid və ilham verməyə davam edirlər. Bakı-Qroznı reysi ilə uçan təyyarənin stüardessası Hökümə Əliyeva da məhz belə insanlardan idi.

Hökümə, həyatının son anlarında göstərdiyi fədakarlıq və mərdliklə əbədiyyət qazandı. Təyyarə qəzaya uğrayarkən o, sərnişinləri sakitləşdirir, onlara təsəlli verir və «Hər şey yaxşı olacaq!» deyə ümid verirdi. Bu sözlər, onun həyata, insanlara olan sevgisinin, peşəsinə sədaqətinin və məsuliyyətinin ən parlaq ifadəsi idi.

Hökümənin həyat hekayəsi bir çox cəhətdən ibrətamizdir.

Bu gün Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Hökümə Əliyevanın adı ehtiramla anılır. Onun həyat hekayəsi gənc nəslə vətənpərvərlik, fədakarlıq və peşəyə sədaqət nümunəsi kimi öyrədilir. Amma ən əsası, onun son sözləri — «Hər şey yaxşı olacaq!» — xalqımızın yaddaşında əbədi bir şüar kimi yaşayır.

Hökümənin qısa, lakin mənalı həyatı bizə öyrədir ki, insan ömrünün dəyəri yaşanılan illərin sayı ilə deyil, bu illərin necə yaşanması ilə ölçülür. O, öz qısa ömründə əsl qəhrəmanlıq və fədakarlıq nümunəsi göstərdi, insanlığa və peşəsinə olan sədaqəti ilə ölməzlik qazandı.

Qara dəliklər, ulduzların və digər kosmik cisimlərin maddələrinin məkanın və zamanın həddindən artıq sıxışdığı nöqtələrdə toplandığı, son dərəcə mürəkkəb və sirli obyektlərdir. Alimlərin və cəmiyyətin marağını çəkən bu varlıqlar, işığın belə onlardan qaçmasına imkan verməyən, sonsuz cazibə qüvvəsinə sahib bir bölgə təşkil edir. Qara dəliklərin yaranması, ulduzların ömrünün sonunda mərkəzi hissələrinin çökməsi ilə baş verir; bu, ulduzun bütün maddəsinin çox yüksək sıxlığa və temperaturda sıxılmasına səbəb olur. Bu proses, «Gravitasiya çöküşü» adlanır və ulduzun kütləsindən asılı olaraq, supernova partlayışı və ya birbaşa qara dəlik yaranması ilə nəticələnə bilər.

Einşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsi çərçivəsində qara dəliklər, mütərəqqi şəkildə ətrafında əyilmə və zamanın tərs keçməsi kimi fenomenlərə səbəb olan, çox güclü gravitasiyaya sahib olan cisimlər kimi təsvir edilir. Qara dəliklərin tərkibində «singulyarlıq» adı verilən bir nöqtə mövcuddur, burada maddənin sıxlığı sonsuza qədər artır və zamanla məkanın strukturu tamamilə pozulur. Bu obyektlər, «horizont» adlanan bir sərhəd ilə əhatə olunub – bu sərhədi keçmək işıq da daxil olmaqla, heç bir şey geri dönə bilməz. Bu fenomenlər, həm klassik, həm də kvant fizikası çərçivəsində geniş tədqiq edilir, çünki onlar həm əyilmiş zaman, həm də kvant məlumatı kimi bir çox hələ anlaşılmayan sualları gündəmə gətirir. Qara dəliklərin mövcudluğu, hələ də geniş müzakirə olunan və bir çox yeni nəzəriyyə və eksperimentlərə ilham verən bir sahədir.

Qara dəliklərin üç əsas növü mövcuddur: İlkin Qara Dəliklər, Ulduz Qara Dəliklər və Superkütləvi Qara Dəliklər. Hər biri fərqli kütlə və ölçü ilə fərqlənir, amma hamısı eyni fundamental xüsusiyyətə sahibdir – işığın belə onlardan qaça bilmədiyi, cazibə qüvvəsinin son dərəcə güclü olduğu bölgələrdir.

İlkin Qara Dəliklər (və ya «Primitiv Qara Dəliklər») ən kiçik qara dəliklərdir və nəzəri olaraq, Big Bang sonrası yaranmış ola bilərlər. Bu qara dəliklər, çox kiçik ölçülərə – bəzən bir atom qədər kiçik olsalar da, olduqca böyük kütləyə sahibdirlər. Bu növ qara dəliklərin kütləsi, tipik olaraq bir neçə dağ kütləsinə bərabərdir, lakin onların sıxlığı o qədər yüksəkdir ki, onlar zaman və məkanın strukturunu kəskin şəkildə əyir.

Ulduz Qara Dəliklər isə ulduzların ömrünün sonunda yaranan qara dəliklərdir. Bu qara dəliklər, adətən, ulduzların nüvələrindəki qravitasiya çöküşü nəticəsində formalaşır. Onlar Günəşin kütləsinin 5-20 qatına qədər böyük ola bilirlər. Bu növ qara dəliklər, xüsusilə ulduz əmələ gələn və ölüm proseslərindən keçən bölgələrdə, yəni ulduz populyasiyalarının yoğun olduğu qalaktikalarda geniş yayılmışdır. Samanyolu qalaktikasında belə qara dəliklərdən onlarla mövcuddur.

Superkütləli Qara Dəliklər ən böyük və ən güclü qara dəliklərdir. Bu qara dəliklər, milyonlarla və bəzən milyardlarla Günəşin kütləsinə bərabərdir və əsasən qalaktikaların mərkəzlərində yerləşirlər. Superkütləvi qara dəliklər, qalaktika mərkəzlərindəki kütləvi cisimləri idarə edərək, həmin qalaktikanın strukturunu formalaşdıran mühüm rollar oynayır. Məsələn, Samanyolu qalaktikasının mərkəzində, Sagittarius A* adlı superkütləvi bir qara dəlik mövcuddur və onun kütləsi təxminən 4 milyon Günəşin kütləsinə bərabərdir.

Qeyd edək ki, bu qara dəlik növlərinin hər biri, kosmosun dinamikası və təkamülü haqqında çox mühüm məlumatlar təqdim edir, həmçinin onların içində baş verən fenomenlər – məsələn, materiyanın qara dəliklərə düşərkən radiasiya yayması və ya «qara dəliklərə düşmə» prosesləri – kosmosun ən qəribə və həll olunmamış məsələlərini araşdırmağa imkan verir.

Mələk Əliyeva