Cabbarova  Afaq  Mirzağa  qızı
Bakı  şəhəri  276 № -li  tam orta məktəbin müəllimi

Ailənin  qurulması  bir  uşaq  üçün  son  dərəcə  vacibdir.  Bir  uşaq  üçün  ailə  əsas  yaşayış  mühiti,  inkişafı  və  psixoloji  formalaşmasıdır.  Uşaq  ailədə  erkən  uşaqlıq  dövründə  dünyanı  öyrənməyi  öyrənir,  idrakın  əsas  mexanizmlərini,  insanlar  arasındakı  münasibətlərin  əsasını  dərk  edir.

          Körpə  dünyaya  gəldiyi  andan  etibarən  valideynlə  övlad  arasındakı  münasibətlərin  inkişafı  başlayır.  Kiçik  yaşlı  uşaqlarla  münasibətlər,  ümumiyyətlə,  asanlıqla  inkişaf  edir.  Uşaq  anadan  asılıdır,  həmişə  onunla  maraqlanır.  Aralarında  isti  və  güclü  əlaqə  var.  Valideyn  və  uşaqlar  gündəlik,  tez – tez  bir – biri  ilə  ünsiyyət  qururlar.  Bu  cür  təmaslar  inamın,  mənəvi  birliyin  inkişafına,  həyatda  hərəkətlərin  və  istəklərin  koordinasiyasına  kömək  edir.  M.Tsvetaevanın  bu  sətirləri  dərin  bir  məna  daşıyır:  “Uşaqlar  dünyanın  həssas  tapmacalarıdır  və  cavabı  tapmacaların  özündədir”. Doğrudan da, uşaq  ailənin  güzgüsü,  bəzəyidir.  Uşaq  özü  ilə  bərabər  ailəyə  təkcə  sevinc,  xoşbəxtlik  gətirmir,  eyni  zamanda  yeni — yeni  vəzifələr  də  gətirir. 

          İnsan  tərbiyəsində  və  onun  formalaşmasında  yaşadığı  mühitin,  insanların  və  müxtəlif  cür  danılmaz  amillərin  təsiri  vardır,  hansı  ki,  bu  amillərdən  ən  böyüyü  onun  valideynləridir.  Valideyn  övladının  formalaşmasında  çox  böyük  rol  oynayır. 

          Bu  gün  məktəblərdə  sıx – sıx  qarşılaşdığımız  mənzərələr  içərisində  valideyn – övlad  münasibətlərindəki  problemlərdir,  hansı  ki,  valideynlər  “uşağım  çox  aqressivdir,  sözümə  qulaq  asmır,  hər  şeyə  çox  məsuliyyətsiz  yanaşır,  dostları  ilə  tez – tez  dalaşır,  nalayiq  ifadələrdən  istifadə  edir  və  s.”  kimi  problemlərin  olduğunu  bildirir.

          Valideynlərlə  aparılan  söhbətlər  zamanı  aşkara  çıxır  ki,  bütün  bu  problemlər  ailədən  qaynaqlanır.  Buna  səbəb  ailədaxili  münaqişlərin  uşağın  gözü  önündə  yaşanması,  aqressiyanın,  şiddətin  şahidi  olmalarıdır.

          Ailədə  vacib  olan  nüanslardan  biri  və  ən  önəmlisi  valideyn – övlad  münasibətləridir  ki,  bu  münasibətlər  zamanı  bəzi  məqamlara  xüsusilə  diqqət  yetirmək  lazımdır.

          Bu  məqamlardan  ən  birincisi  və  ən  önəmlisi  valideyn  və  övlad  arasında  səmimi  münasibətin olmasıdır.  Əgər  ailədə  valideyn  və  övlad  arasında  səmimi  bir  münasibət  varsa,  deməli,  həmin  ailədə  inam  və  hörmət  də  vardır.  Əgər  uşaq  özünə  qarşı  valideynindən  səmimi  münasibət  hiss  edirsə,  bu  zaman  bütün  istək  və  arzularını  onunla  paylaşmağa,  valideyninə  daha  yaxın  olmağa  can  atır.  Nəticə  etibarı  ilə  valideyn  öz  övladının  istək  və  arzularına  bələd  olub,  onu  düzgün  bir  hədəf  uğrunda  istiqamətləndirir. 

          Diqqət  edilməli  məqamlardan  biri  də  valideynin  övladına  qayğı  və  sevgisini  biruzə  verməsidir.  Hamıya  birmənalı  şəkildə  məlumdur  ki,  biz  insanlar  və  xüsusilə  uşaqlar  daima  diqqət,  qayğı  və  sevgiyə  ehtiyac  duyuruq.  Uşaq  valideynləri  tərəfindən  diqqət,  qayğı  və  sevgi  münasibətini  gördükdə  və  ya  hiss  etdikdə  ailəyə,  valideynlərinə  daha  çox  bağlı  olur  və  onda  valideynlərinə  qarşı  hörmət  hissi  yaranır.

          Valideyn – övlad  münasibətlərində  təlim  və  tərbiyə  diqqət  edilməli  məqamlar  sırasındadır.  Hər  bir  valideyn  övladına  düzgün  tərbiyə  verməli  və  onun  təlimi  ilə  məşğul  olmalıdır. 

          Uşaq  tərbiyəsi  zamanı  əsas  götürülən  məqamlardan  biri  uşağın  düşdüyü  mühitdir.  Əgər  valideyni  uşağın  düşdüyü  mühit  qane  etmirsə,  bu  zaman  uşağı  həmin  mühitdən  ayırmağı  bacarmalıdır.  Valideyn  uşağın  düşdüyü  mühiti  bilməli,  ona  yaxşını  pisdən  ayırmağı  və  dost  seçimi  edərkən  hansı  məqamlara  diqqət  etməli  olduğunu  öyrətməlidir.  Amma çox – çox  təəssüflər  olsun  ki,  günümüzdə  elə  ailələr  var  ki,  nəinki  uşağın  düşdüyü  mühitlə  maraqlanmır,  həm  də  həmin  ailələrdə  yuxarıda  qeyd  edilən  məqamlara  toxunulmur  və  nəticədə  uşaqlar  öz  seçimlərini  edərkən  bir  çox  hallarda  yaxşını  pisdən,  səhvi  doğrudan  seçə  bilmirlər  və  bu  zaman  bir  sıra problemlər  əmələ  gəlir.

          Münasibətlərdə  diqqət  edilməli  məqamlardan  ən  əsası  və  birincisi  uşağı  dinləməyi  bacarmaqdır.  Hər  bir  valideyn  uşağını  dinləməli,  onun  sözünə  əhəmiyyət  verməlidir.  Valideyn  hər  gün  uşaqla  söhbət  etmək  üçün  müəyyən  vaxt  ayırmalı,  onunla  söhbət  zamanı  başqa  heç  bir  işlə  məşğul  olmamalı,  uşaqla  danışan  zaman  onun  gözünün  içinə  baxmalı,  bir  mövzudan  digərinə  keçməməli,  onun  sözünü  kəsməməli və  mövzunu  dəyişdirməməlidir.  Əgər  valideyn  uşaqla  söhbət  zamanı  sadalananlara  əməl  etməsə,  bu  zaman  uşaq  öz  hisslərini  paylaşmaq  üçün  başqalarını  axtarıb  tapmağa  çalışacaq  ki,  bu  da  xoşagəlməz  hallarla  nəticələnə  bilər.

          Münasibətlərin  digər  bir  məqamlarından  biri  də  valideynin  uşağına  sevgi  göstərib  sığal  çəkməsidir.  Bəzən  elə  valideynlərlə  rastlaşırıq  ki,  həmin  valideynlər  övladlarına  nəinki  sevgi  göstərmək,  hətta  onların  başına  sığal  çəkməyə  belə  çəkinirlər.  Buna  səbəb  kimi  isə  uşağı  şıltaq  böyütmək  istəmədiklərini  göstərirlər.  Uşaq  üçün  sevildiyini  hiss  etmək  və  mehriban  münasibət  görmək  olduqca  vacibdir.  Hər  bir  valideyn  övladını  olduğu  kimi  sevməlidir.  Bu  zaman  uşaqda  özünəinam  hissi  güclü  olur. 

          Münasibətlər  zamanı  diqqət  yetirilməli  məqamlardan  biri  də  uşağın  valideynlər  tərəfindən  qorxudulmamasıdır.  Elə  valideynlərlə  rastlaşırıq  ki,  onlar  uşaqlarını  canavarla,  itlə,  həkimlə,  polislə  və  ya  digər  buna  bənzər  şeylərlə  qorxudurlar.  Həmin  valideynlərin  belə  fikirləşirlər  ki,  əgər  uşaq  qorxarsa,  bu  zaman  uşaq  daha  ağıllı  olar.  Amma  əksinə,  uşaqlar  daima  qorxu  ilə  yaşayacaqlar  və  bu  qorxu  onların  şüuraltında  öz  izini  buraxacaq  ki,  bu  da  gələcəkdə  onların  həyatına  öz  təsirini  göstərəcək.

          Münasibətlərə  diqqət  etsək  görərik  ki,  həmin  münasibətlər  içərisində  valideynin  övladlar  arasındakı  münasibətlərə  nəzarəti  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Belə  ki,  iki  və  çox  uşaqlı  ailələrdə  uşaqlar  arasında  anlaşılmamazlıqların  şahidi  oluruq.  Hər  bir  valideyn  övladına  sevgi  və  məhəbbət  hissini,  dürüstlüyü,  ədalətli  olmağı  öyrətməlidir.  Çünki  bu  onların  həyatında  çox  önəmli  rol  oynayacaq. 

          Çox  təəssüf  ki,  son  zamanlar  valideyn – övlad  münasibətlərində  qarşılaşdığım  problemlər  içərisində  valideynlərin  övladları  arasında  ayrı – seçkilik  salamalarıdır  ki,  bu  zaman  valideyn – övlad  münasibətlərində  bir  uçurum  yaranır,  hansı  ki,  bunun  bərpası  demək  olar  ki,  mümkün  deyil.  Belə  bir  təcrübə  olmuşdur:  Turanə  (adı  şərtidir)  valideynlərinin  ona  qarşı  olan  münasibətlərinin  dəyişdiyini,  haradasa,  onu  heç  görmədiklərini,  problemləri  ilə  maraqlanmadığını,  qısaca,  onu  evdə  yox  saydıqlarını,  yalnız  bacısı  Almazla  (adı  şərtidir)  maraqlandıqlarını,  hər  şeyin  təzəsini  ona  aldıqlarını,  onun  hər  istəklərini  yerinə  yeirdiklərini  bildirmişdir.  Bu  məsələ  ilə  bağlı  valideyni  Nəzakət  xanımı  (adı  şərtidir)  məktəbə  dəvət  etdim.  Nəzakət  xanımla  söhbətimiz  zamanı  valideyn – övlad  münasibətlərində  olan  incə  nüanslara  toxunuldu,  problemin  aradan  qaldırılması  istiqamətində  valideynlə  profilaktik  söhbət  aparıldı.  Söhbətin  sonunda  Nəzakət  xanım  övladına  qarşı  olan  münasibətini  dəyişəcəyini  söyləsə  də,  heç  bir  dəyişiklik  müşahidə  olunmamışdır.  Şagird  bir  müddət  sonra  həmin  problem  ilə  bağlı  yenidən  müraciət  etmiş  və  problemin  bir  az  daha  dərinləşdiyini  bildirmişdir.  Bununla  bağlı  valideyn  yenidən  məktəbə  dəvət  olunmuş  və  onunla  profilaktik  iş  davam  edir.

          İl  ərzində  mütəmadi  olaraq  valideynlərlə  görüşlər  keçirilir,  uşaqların  problemləri  və  çıxış  yolları  haqqında  söhbətlər  aparılır,  tövsiyyələr  verilir.

          Hər  bir  valideyn  övladına  qarşı  məsuliyyətli  olmalı,  onun  qayğısına  qalmalı,  övladını  və  onun  psixi  sağlamlığını  qorumalı,  onun  tərbiyəsinə  və  təhsilinə  diqqət  yetirməli,  onunla  səmərəli  vaxt  keçirməli  (rəsm  çəkməli,  kitab  oxumalı  (Kitabı  seçərkən  uşağın  yaşını  mütləq  nəzərə  almaq  lazımdır.),  müxtəlif  oyunlar  təşkil  etməli,  uşaqla  birlikdə  bir  toxum  əkib  onun  böyüməsini  müşahidə  etməli,  cizgi  filmi  saatı  təşkil  etməli),  onun  həyatı  və  gələcəyi  barədə  düzgün  qərarlar  almalı,  övladı  ilə  sağlam  ünsiyyət  qurmalı,  mənəvi  cəhətdən  ona  dəstək  olmalıdır.  Valideynlər  uşaqla  ünsiyyətdə  olarkən  istifadə  etdikləri  cümlələrə,  sözlərə  fikir  verməlidirlər.  Valideynlər  uşağın  evdə  olduğu  müddətdə  rahat  və  xoşbəxt  vaxt  keçirmələrini  təmin  etməlidirlər.

          Valideynlər  uşaqla  bağlı  qərarları  birlikdə  verməli,  bir – birinin  hüquq  və  vəzifələrinə  hörmətlə  yanaşmalı,  aralarındakı  problemləri  uşağa  qarşı  olan  münasibətlərində  hiss  etdirməməlidirlər.  Hər  bir  valideyn  mütləq  surətdə  çalışmalıdır  ki,  uşaq  özünü  dəyərli  hiss  etsin.

          Valideynlər  uşaqlarla  davranışlarında:  Əgər  bir  də  sənin  belə  etdiyini  görsəm – sən  görərsən;  Heç  nə  edə  bilmirsən,  heç  nə  bacarmırsan,  səndən  adam  olmayacaq;  Al  götür,  təki  səsini  kəs;  Hamının  uşağı  uşaq  kimidir,  sən  isə  …  və  s.  kimi  ifadələri  əsla  işlətməməlidirlər.  Əgər  uşaqla  davranışında  bu  tip  ifadələrdən  istifadə  edərsə,  o  zaman  uşaqda  həm  özünəinam  hissi  azalacaq,  həm  valideynlə  uşaq  arasında  keçilməz  bir  körpü,  uçurum  əmələ  gələcək,  həm  də  uşaqda  valideynə  qarşı  nifrət  hissi  yaranacaq. Hər  bir  valideyn  nəzərə  almalıdır  ki,  əgər  uşaq  hər  hansısa  bir  işi  görmək  istəmirsə  və  yaxud  da  bunu  edə bilmirsə,  bu  zaman  uşağı  məcbur  etmək  olmaz. 

          Rus  psixoloqu  Y.B.Gippenreyter  deyir  ki,  uşaq  tez – tez  bu  sözləri  eşitməlidir:  “Nə  yaxşı  ki,  sən  bu  dünyada  varsan”,  “Biz  səni  görməyə  şadıq”  və  s.

          Çox  təəssüflər  olsun  ki,  tez – tez  uşaqlarını  çöp  qutularına  buraxan,  onlardan  imtina  edən  valideynlərlə  qarşılaşırıq.  Bu  addımı  atan  valideynlər  heç  düşünürlərmi  ki,  öz  övladlarına  necə  travma  yaşadırlar?  Atdıqları  bu  addım  onların  gələcək  həyatına  necə  təsirini  göstərəcək,  onların  həyatında  necə  iz  buraxacaq?  Onların  valideyni  olmalarına  rəğmən  övladlarının  həyatını  məhv  etmə  haqqına  sahib  olduqlarınımı  düşünürlər?

          Valideynləri  tərəfindən  tərk  edilmiş  uşaqlar  onların  sevgisinə,  nəvazişinə  ac  olub  həsrətlə  böyüyürlər.  Bu  da  onların  həyatında  öz  mənfi  izlərini  buraxır.  Axı  hər  bir  uşağın  haqqıdır  ki,  isti  evdə,  onu  sevən  valideynlərinin  yanında  böyüsün.  Axı  hər  bir  uşağın  haqqıdır  ki,  valideynlərinin  yanında  özünü  güvəndə  hiss  etsin.  Axı  hər  bir  uşağın  haqqıdır  ki,  onu  narahat  edən  məsələləri,  problemlərini  valideyni  ilə  bölüşsün.  Görəsən,  bu  addımı  atan  valideynlər  necə  böyük  günah  etdiklərini  heç  olmasa  bir  dəfə  olsun  düşünmüşlərmi?

          Həmişə  deyirik  ki,  uşaqlar  bizim  gələcəyimizdir.  Bəs  onda  biz  niyə,  nəyə  görə  gələcəyimizlə  bu  cür  davranırıq?  Bu  cür  davranışımızla  biz  öz  gələcəyimizi  məhv  etmirikmi?  Gəlin,  gələcəyimizi  məhv  etməyək! Əziz  valideynlər!  Uşaqla  davranışınız  zamanı  elə  xəyal  edin  ki,  sanki  ovuclarınızda  bir  quş  tutmusunuz.  Ovucunuzu  bərk  sıxsanız,  quşu  boğa  bilərsiniz.  Əgər  quşun  sizdən  tamamilə  ayrılmasını,  uçmasını  istəmirsinizsə,  o  zaman  ovcunuzu  çox  da  açmayın.  Elə  açın  ki,  quş  özünü  orada  güvəndə  hiss  etsin. Gəlin  unutmayaq  ki,  hər  şey  öz  qədərində  gözəldir  və  hər  şeyin  qədrini  bilməliyik.

b.ü.f.d. Balaxanova Qumru Vasif qızı
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin
“Biologiya və onun tədrisi texnologiyası” kafedrasının müəllimi

 “Mən hər bir azərbaycanlının fəxr etməyə haqqı olan bir Azərbaycan yaratmağa çalışıram.” — Heydər Əlirza oğlu Əliyev

Bu gün – 10 may tarixində, müstəqil Azərbaycanın memarı və qurucusu, dahi dövlət xadimi Ulu Öndər Heydər Əlirza oğlu Əliyevin anadan olmasının 102-ci ildönümünü dərin ehtiramla yad edirik. Onun zəngin dövlətçilik irsi bu gün də Azərbaycanın siyasi, hüquqi, iqtisadi və ekoloji inkişafında istiqamətverici qüvvə kimi çıxış edir. 2025-ci ilin ölkə başçısı cənab İlham Əliyev tərəfindən “Konstitusiya və Suverenlik İli” elan edilməsi Heydər Əliyev irsinin kompleks təhlili üçün strateji imkan yaratmışdır. Bu kontekstdə Ulu Öndərin ekoloji siyasəti, onun dövlət quruculuğu fəlsəfəsinin ayrılmaz hissəsidir.

Azərbaycan Respublikasının 1995-ci il Konstitusiyası — Heydər Əlirza oğlu Əliyevin siyasi iradəsi ilə formalaşan bu hüquqi sənəd — ilk dəfə olaraq vətəndaşların təmiz ətraf mühitdə yaşamaq hüququnu dövlət səviyyəsində təsbit etmişdir. Bu, hüquqi dövlətçiliyin ekoloji ölçüsünü təmin edən fundamental addım idi. Konstitusiyanın bu müddəası təkcə hüquqi norma deyil, həm də Ulu Öndərin insan, təbiət və dövlət arasında balans yaratmaq fəlsəfəsinin əyani təcəssümüdür.

Heydər Əliyevin ekoloji siyasəti yalnız daxili məsələlər çərçivəsində qalmamış, ekoloji suverenlik anlayışını formalaşdıraraq Azərbaycanın milli təhlükəsizlik sistemində ətraf mühitin qorunmasını prioritet sahəyə çevirmişdir. Onun təşəbbüsü ilə qəbul edilən “Ətraf Mühitin Mühafizəsi haqqında”, “Ekoloji Təhlükəsizlik haqqında” və digər qanunvericilik aktları ölkəmizdə ekoloji hüququn institusional əsaslarını yaratmışdır.

Davamlı inkişaf ideyasını öz siyasətində önə çıxaran Ulu Öndər Heydər Əlirza oğlu Əliyev deyirdi: “Təbiəti qorumaq təkcə ekologiya məsələsi deyil, milli şüurun təzahürüdür.” Bu yanaşma, bugünkü yaşıl inkişaf strategiyalarının, “yaşıl enerji” təşəbbüslərinin və işğaldan azad olunmuş ərazilərin ekoloji reabilitasiyasının ideoloji başlanğıc nöqtəsidir.

Məhz onun əsasını qoyduğu bu strateji xətt Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Zəfərdən sonra Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda həyata keçirilən ekoloji və urbanistik layihələr – «yaşıl zona», bərpaolunan enerji və ekosistem əsaslı planlaşdırma – Heydər Əliyev irsinin müasir dövrə uyğun şəkildə gerçəkləşdirildiyinin göstəricisidir.

2025-ci ildə Konstitusiyanın və Suverenliyin dərin mahiyyətini təhlil edərkən, ekoloji siyasətin bu anlayışlarla vəhdət təşkil etdiyini aydın şəkildə görürük. Çünki suverenlik təkcə siyasi sərhədlərin deyil, ekoloji sərhədlərin, təbii resursların və gələcək nəsillərin hüquqlarının da qorunması deməkdir.

Bu əziz gündə, Ulu Öndər Heydər Əlirza oğlu Əliyevin doğum günündə, onun əziz xatirəsini dərin hörmət və minnətdarlıqla yad edir, təbii sərvətlərin qorunmasına və hüquqi dövlətin ekoloji dayaqlarının möhkəmləndirilməsinə xidmət edən strateji baxışını bir daha vurğulayırıq.

Heydər Əlirza oğlu Əliyev – müstəqil Azərbaycanın, hüquqi dövlətçiliyin və ekoloji düşüncənin təməl memarıdır.

Qüdrətli və ulu Azərbaycan xalqını tarix boyu böyük imperialist dövlətlər hissələrə parçalamışlar. Bir parçası qərbdə, bir parçası cənubda qaldı Ulu Vətənim! Şərqdə Xəzərlə əhatə olunan bu qədim diyarın sahilləri min illər boyu dəniz dalğaları kimi coşqun tarixə şahidlik etdi, mədəniyyət beşiyi oldu, qəhrəman oğul və qızlar yetirdi. Özüm də daxil olmaqla neçə-neçə ziyalımız üçün tarixi torpaqlarımızın qürbətdə qalması ürəyimizin qubar bağlamasına, qəlbimizin yaralanmasına səbəb oldu. Müəllim kimi şagirdlərimizə milli-mənəvi dəyərlərimizi aşılayarkən, tariximizi, dilimizi, milli dəyərlərimizi öyrədərkən hər zaman bu nisgili içimizdə daşıdıq. Vətən sevgisinin şirinliyini, nənə-babalarımızın dilindən eşitdiyimiz o müqəddəs nağıllarda, laylalarda, dastanlarda hiss etdik. Lakin zaman keçdikcə, torpaqlarımızın parçalanması, dəyərlərimizin unudulması qorxusu daxilimizi bürüdü. Hər dərsdə, hər sözdə, hər baxışda biz bu nisgili ifadə etməyə çalışdıq. Çünki biz bilirdik: Vətən yalnız bir torpaq deyil, o, ruhumuzun mayası, kimliyimizin, varlığımızın təməlidir. Bu nisgili qəlbimdən qopan şeirimlə ifadə etmək mənim üçün bəzən sözlə ifadə etməkdən daha təsirli olur. Çünki şeir qəlbin səsi, ruhun fəryadı, nisgilin göz yaşıdır.

Nə şirin olurmuş Vətən sevgisi!
Yaradan nədir ki, bizdə bu hissi?
Bəlkə anaların həzin laylası?!
Bəlkə nənələrin nağıl dünyası?!

Vətən dediyimiz doğma ocaqdır.
Vətən dediyimiz isti qucaqdır.
Vəfasız olsan da, sən, onu bil ki,
Yenə Vətən sənə köks açacaqdır.

Dünyada görmədim bunca ətirli
Vətən çörəyidir ən bərəkətli.
Qaymağı, nehrəsi, həm fəsəlisi,
Bunlardan yoğrulmuş Vətən sevgisi.

Olsa da qızıldan taxtı-tacımız
Qürbət el, həsrətdən yanar canımız.
Atalardan qalma bir misalımız,
Ölməyə Vətəndir – qibləgahımız!

Bu nisgil dolu misralar hər bir vətən övladının qəlbində közərən bir həqiqəti anladır: qürbətdə olmağın, doğma torpaqlardan uzaqda yaşamağın acısı heç nə ilə əvəz olunmaz. Lakin həsrət nə qədər dərin olsa da, bu xalqın iradəsi ondan da güclüdür. Vətən sevgisi sınmaz bir körpü kimi nəsildən-nəslə ötürülür, zamanın sərt küləklərinə, taleyin çətin sınaqlarına baxmayaraq, xalqımızın ruhunu yaşadır. Məhz bu səbəbdəndir ki, Azərbaycan xalqı tarixin ən çətin dönəmlərində belə birliyini, kimliyini və mədəni dəyərlərini qoruyub saxlaya bilib. Bu torpaq sadəcə bir coğrafi məkan deyil, o, xalqın ruhunun aynası, keçmişi və gələcəyinin təməlidir. Lakin bu parçalanmaya baxmayaraq, Azərbaycan xalqı heç vaxt ruhən bölünmədi, heç vaxt öz milli kimliyini, mədəniyyətini və tarixini unutmadı. Çünki bu torpaq təkcə coğrafi ərazi deyil, əsrlərdən süzülüb gələn mədəniyyətin, qəhrəmanlığın və iradənin məskənidir. Bu odlar yudru min illərlə şanlı tarixə malik oldu, mədəniyyət beşiyi oldu, qəhrəman oğul və qızlar yetişdirdi. Oğuz türklərinin ilk izlərini qoyduğu bu torpaqlar Dədə Qorqud yurdu, Nizami Gəncəvinin qələmindən süzülən hikmətlər məkanı, Şah İsmayıl Xətainin qurduğu qüdrətli dövlətin beşiyidir. Bu torpaqlar Cavanşirin, Babəkin, Koroğlunun, Xətainin, Natəvanın, Üzeyir Hacıbəylinin, Heydər Əliyevin və daha neçə-neçə böyük şəxsiyyətlərin yurdu kimi tarixə həkk olundu. Bu torpaq tarix boyu düşmən tapdağına məruz qalsa da, heç zaman öz kimliyini itirmədi. O, işğallara, basqınlara, sürgünlərə, soyqırımlara sinə gərdi, amma heç vaxt məğlub olmadı! Azərbaycan xalqı həmişə bir amal uğrunda mübarizə apardı – öz torpağını qorumaq, azadlığını bərpa etmək və birliyini möhkəmləndirmək! İllər, əsrlər keçsə də, Azərbaycan xalqının əzmi sarsılmadı, onun birliyi, iradəsi və qüruru heç zaman yox olmadı. Prezidentimiz və Müzəffər Ali Baş Komandanımız cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi, qazi və şəhidlərimizin şücaət və qəhrəmanlığı sayəsində Azərbaycan öz suverenliyini əbədi bərpa etdi. Biz öyrəndik ki, Vətənimizin hər guşəsi bir bütövün ayrılmaz hissəsidir… Və bir gün bu həsrət sona çatacaq – gün gələcək ki, doğma yurd-yuvalarından didərgin salınan məcburi köçkünlərimiz Qarabağa qayıtdığı kimi, dədə-baba torpaqlarından deportasiya olunmuş qaçqınlarımız da Vətənə – Qərbi Azərbaycana Zəngəzur dəhlizi ilə geri dönəcəklər.

Bəli! Qərbi Azərbaycana… Bu ad hər bir azərbaycanlının qəlbində həsrət, nisgil və qürur dolu duyğular oyadır. Bu, təkcə coğrafi bir ərazi deyil, Türk dünyasının qapısı, ortaq mədəniyyətimizin mühüm beşiyi, tarixi varlığımızın bir hissəsidir. Uzun illərdir ki, bu torpaqlar yad əllərdə qalıb, lakin orada ruhumuz, mədəniyyətimiz, tariximiz yaşayır. Bir çoxları Qərbi Azərbaycanı sadəcə keçmişin bir xatirəsi kimi görmək istəyir. Amma bu, unudulmuş bir məkan deyil – bu, bir millətin haqqı olan torpaqdır. Bu torpaqlarda doğulan babalarımızın, nənələrimizin keçmişi bizə əmanətdir və bu əmanəti qorumaq, gələcək nəsillərə ötürmək bizim borcumuzdur.

Tarix boyu erməni millətçiləri bu torpaqlarda yaşayan türkləri sıxışdırmaq, onların izlərini silmək üçün saysız-hesabsız işlər görüblər. Məcburi köçlər, soyqırımlar, mədəni irsin məhv edilməsi bu siyasətin tərkib hissəsidir. Ancaq bir həqiqət var ki, tarixi saxtalaşdırmaq mümkün deyil. O torpaqların hər daşında, hər suyunda türkün izi, nəfəsi var. Bəs nə etməliyik? İlk növbədə, biz Qərbi Azərbaycan gerçəyini dünya ictimaiyyətinə çatdırmalıyıq. Tariximizi daha dərindən öyrənməli, gənc nəsillərə ötürməliyik. Mədəniyyətimizi yaşatmaq, tariximizi qorumaq üçün hər birimiz üzərimizə düşən vəzifəni yerinə yetirməliyik.

Zəngəzur dəhlizi təkcə bir keçid deyil – bu, Azərbaycanın və bütövlükdə Türk dünyasının gələcəyini formalaşdıracaq tarixi bir gerçəklikdir və Azərbaycanın siyasi və iqtisadi müstəqilliyinin daha da möhkəmlənməsi, regionun geostrateji xəritəsinin yenidən formalaşması baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu gerçəkliyin ideya müəllifi və təşəbbüskarı Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin siyasi kursunun davamçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyev cənablarıdır. Onun güclü siyasi iradəsi, uzaqgörənliyi və diplomatik məharəti nəticəsində Zəngəzur dəhlizinin açılması təkcə Azərbaycanın yox, bütövlükdə Türk dövlətlərinin iqtisadi, siyasi və mədəni inteqrasiyasını daha da gücləndirəcək, tarixi İpək Yolunun mühüm hissəsinə çevrilərək, Şərqlə Qərb arasında körpü rolunu oynayacaq. Azərbaycan regionda mühüm nəqliyyat və ticarət mərkəzi statusunu daha da gücləndirəcək. Həmçinin, bu dəhlizin açılması Türk dünyasının vahid bir coğrafi və iqtisadi məkan kimi formalaşmasına təkan verəcək və türk dövlətləri arasında əməkdaşlığı daha da dərinləşdirəcək.

Zəngəzur dəhlizi, eyni zamanda, tarixi ədalətin bərpası istiqamətində atılmış mühüm addımlardan biridir. Bu gün İlham Əliyevin qətiyyətli liderliyi və uzaqgörən siyasəti sayəsində Azərbaycan öz strateji maraqlarını uğurla həyata keçirir, regional və qlobal miqyasda nüfuzunu artırır. Zəngəzur dəhlizinin gerçəkləşməsi ölkəmizin iqtisadi inkişafını daha da sürətləndirən, yeni ticarət imkanları yaradan və Azərbaycanı beynəlxalq logistika mərkəzinə çevirən bir yoldur. Bu yol həm də Azərbaycanın gələcəyinə, Türk dünyasının birliyi, regionun sabitliyi və əmin-amanlığı istiqamətində atılan mühüm addımdır.

İqlim dəyişiklikləri bütün dünyanın üzləşdiyi bu problem kimi artıq hər birimizin gündəlik həyatına təsir edir. Bəşəriyyət olaraq bu dəyişikliklərin fəsadları ilə hər il daha çox qarşı-qarşıya gəlirik. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) təşkil etdiyi iqlim dəyişiklikləri ilə çərçivə konfransları da dünya liderlərini məhz eyni məqsəd uğrunda bir araya gətirir: iqlimi qorumaq, gələcək nəsillər üçün yaşana bilən yaşıl bir dünya yaratmaq!

Bu il də, yəni 2024-cü ildə COP-29 tədbiri bu mübarizənin növbəti böyük mərhələsi olduğu üçüb Azərbaycanın bu mötəbər tədbirə qatılması ölkəmizin ekoloji gələcəyi və bu sahədə ixtisaslaşan kadrların praktiki fəaliyyəti baxımından oldquca əhəmiyyətli bir addım hesab edirik. COP-29-un Azərbaycanda keçirilməsi ölkədəki təhsil sektoruna, xüsusilə ali təhsil müəssisələri və tələbələr üçün dəyərli fürsətlər yaradır. İqlim dəyişikliyi mövzusuna həsr olunan bu beynəlxalq tədbir çərçivəsində Azərbaycanın universitetləri və tələbələri iqlim elmi və dayanıqlı inkişaf sahələrində daha geniş biliklər əldə edərək iqlim dəyişikliklərinə qarşı qlobal səviyyədə mübarizəyə töhfə verə biləcəklər. Tədbir ərəfəsində, BMT-nin Davamlı İnkişaf Məqsədləri arasında mühüm yer tutan İqlim Dəyişikliyi ilə bağlı fəaliyyətlərdə universitetlərin rolu və gənc liderlərin bu dəyişiklikdə necə iştirak edə biləcəyi kimi mövzular diqqət mərkəzindədir. Bundan əlavə, tədbir tələbələrə həm yerli, həm də beynəlxalq alimlər və mütəxəssislərdən iqlim strategiyaları öyrənmək, həmçinin iqlim sahəsində aparılan tədqiqatları genişləndirmək üçün yeni biliklər əldə etmək imkanı yaradır. Tədbir zamanı universitetlər iqlim dəyişikliklərinə qarşı siyasət və tədqiqat fəaliyyətlərini gücləndirmək üçün öz strategiyalarını təkmilləşdirərək tələbələrinə bu sahədə geniş imkanlar təqdim etməyi planlaşdırır.

Bu baxımdan ölkəmizdə digər ixtisaslaşmış müəssisələrlə yanaşı, bu sahədə ixtisaslı kadr hazırlayan Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin (ADPU) də rolu olduqca əhəmiyyətlidir. ADPU ölkəmizin ekoloji gələcəyinə verdiyi əhəmiyyət çərçivəsində, Cənab Prezidentin 2024-cü ili «Yaşıl dünya» ili elan etməsi ilə bağlı bir sıra önəmli tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu tədbirlər arasında ADPU-nun Kimya və biologiya fakültəsi və “Biologiya və onun tədrisi texnologiyası” kafedrası tərəfindən keçirilən silsilə ekoloji tədbirlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

ADPU-nun təşəbbüsü ilə təşkil olunan bu tədbirlər iqlim dəyişikliyi, ekosistemlərin qorunması və təmiz enerji kimi mövzulara həsr olunub və tələbələrin bu sahədə biliklərini artırmaq, ətraf mühitə qarşı məsuliyyət hissini aşılayaraq yaşıl dünya üçün təhsil vermək məqsədi daşıyır. Kimya və biologiya fakültəsi və “Biologiya və onun tədrisi texnologiyası” kafedrasının təşkil etdiyi seminarlar, təlimlər və açıq mühazirələr tələbələrə yalnız ekoloji biliklər verməklə qalmır, eyni zamanda təmiz texnologiyalar və davamlı inkişaf mövzularında praktiki biliklər əldə etmələri üçün əvəzsiz platforma yaradır.

Bu silsilə tədbirlər Azərbaycan Respublikasının ekoloji siyasətinə uyğun olaraq universitetin gənclər arasında ekoloji maarifləndirmə və ekoloji dəyərlərin formalaşmasında önəmli rol oynamasını təmin edir. ADPU, belə tədbirlər vasitəsilə tələbələrin təhsil prosesində öyrəndikləri bilikləri praktiki sahədə tətbiq etmələri üçün şərait yaradır və gələcək nəsillərin ekoloji məsuliyyət daşıyan fərdlər kimi yetişməsinə töhfə verir.

Bəs COP-29 bizə nə vəd edir? İlk növbədə, bu tədbir Azərbaycanın ekoloji siyasətlərini dünya qarşısında nümayiş etdirmək üçün əla bir fürsətdir. Son illərdə Azərbaycan ekoloji mövzularda beynəlxalq səviyyədəki mövqeyini gücləndirir, qlobal iqlim mübarizəsinə öz töhfəsini verir. COP 29 çərçivəsində Azərbaycan istixana qazlarının azaldılması, təmiz enerji mənbələrinin inkişafı və ekosistemlərin qorunması sahəsində gördüyü işləri dünyaya təqdim edir, digər dövlətlərlə əməkdaşlıq qurur və təcrübə mübadiləsi aparır.

COP-29-da Azərbaycanın zəngin külək və günəş enerjisi potensialı dünya ictimaiyyətinə yenidən tanıdılacaq. Bu tədbir, ölkəmizə təmiz enerji layihələri ilə maraqlanan xarici investorlarla əlaqə qurmaq üçün geniş imkanlar açır. İqtisadi baxımdan ölkəmizə fayda gətirəcək bu əməkdaşlıqlar həm də Azərbaycanın yaşıl enerjiyə keçidini daha da sürətləndirəcək və ətraf mühitin qorunması üzrə yeni təşəbbüslər və öhdəliklər də qəbul ediləcək ki, bu da gələcək nəsillərin ekoloji biliklərlə zənginləşməsi üçün vacib addımdır.

Azərbaycanın COP-29 çərçivəsində əhalinin ekoloji maarifləndirilməsinə dair öhdəliklər götürməsi, eyni zamanda, həm də gənclərin, xüsusi ilə biologiya və ekologiya ixtisasları üzrə təhsil alan tələbələrin bu məsələyə daha çox cəlb olunmasına təkan verəcək. COP-29 tədbirinin nəticələri iqlim təhsilinin genişlənməsinə və bu sahədə yeniliklərin müəllimlər arasında yayılmasına ciddi təsir göstərə bilər. Müəllimlər iqlim dəyişikliyi mövzusunda dərin biliklərə yiyələnmək və bu bilikləri daha effektiv şəkildə çatdırmaq üçün xüsusi təlimlərə cəlb oluna bilərlər. İqlim problemlərinin tədris prosesinə düzgün inteqrasiya edilməsi üçün müəllimlərə yeni materiallar, resurslar və metodologiyalar təqdim edilə bilər ki, bu da gələcək nəsillərdə ekoloji düşüncənin formalaşmasına təkan verəcək. ADPU-nun nümunəsində, ölkəmizin bir sıra təhsil müəssisələri də COP-29 kimi beynəlxalq tədbirlərdən sonra ekoloji cəhətdən davamlı fəaliyyəti təşviq edən siyasətlər qəbul edə bilər. Universitet və orta ümumtəhsil məktəbləri ekoloji biliklərin genişləndirilməsi və davamlılıq prinsipləri çərçivəsində müştərək çalışaraq ekoloji çevrəmizdə karbon izlərini azaltmaq üçün müxtəlif təşəbbüslər həyata keçirə bilərlər. Bu cür fəaliyyətlər təhsilalanlar üçün xüsusi bir model yaratmaqla onların iqlim dəyişiklikləri və ekoloji problemlər barədə biliklərini və məsuliyyətlərini dəfələrlə artıracaqdır.

Təhsil təkcə bilik və bacarıqlardan ibarət deyil, o, həmçinin insanı mənəvi tərəfdən inkişaf etdirən və şəxsiyyətinin formalaşmasına mütəmadi xidmət göstərən faktordur. Bu əsasla təhsil ocaqlarının fəaliyyətini daha da gücləndirmək və təhsil sistemində olan boşluqları doldura bilmək üçün sözün əsl mənasında səfərbər olmaq lazımdır. Şübhəsiz bu məmləkətin dünyaya neçə-neçə mədəniyyət və incəsənət xadimləri, alim və ziyalı şəxslər bəxş etdiyi təsadüfi deyil. Ötən illərlə müqaisədə bu günkü təhsil sahəsində aparılan islahatların nəticəsi ürək açan hesab olsa da, bəzi problemlərin mövcudluğu danılmazdır.

Müasir pedaqogikanın əsas problemlərindən biri mənəvi-əxlaqi tərbiyə problemidir. Təbii ki bu problem həmişə pedaqoji prosesin mərkəzində olub. Bunu da mənəvi dəyərlərin tənəzzülə uğramasıyla əlaqələndirmək olar ki, hazırki dövr tarix, mədəniyyət, incəsənət kimi sahələrə marağın azalması ilə müşhaidə olunur. Lakin insan həm rosional, həm də emosional müstəvidə hərəkət edən varlıq olduğu üçün məktəblərdə tədris olunan humanitar və incəsənət fənləri uşaqların mənəvi-əxlaqi tərbiyəsinə, bədii-estetik zövqünün təkmilləşməsinə müsbət təsir edən əsas faktorlardandır. Əksər tədqiqatçılar təsviri incəsənət, ədəbiyyat və musiqinin mənəvi-əxlaqi tərbiyə metodikası kimi qiymətləndirərək əhəmiyyətli olduğunu hər zaman dilə gətirirlər. Əsas aktual mövzu isə məktəblərdə təhsili ilə paralel mənəvi-əxlaqi tərbiyə mexanizimidir ki, məktəblilərə “Təsviri incəsənət” və digər incəsənət fənlərinin forma və üsulubunu nəzərdən keçirərək tədris etmək istədiyimiz nəticəni almağımız üçün ən doğru vasitələrdən biri ola bilər.

“Təsviri sənət” fənni mühüm pedaqoji vəzifələri yerinə yetirir: obrazlı təfəkkürün inkişafı ilə yanaşı, vizual qavrayışların, təxəyyülün, məkan təsvirlərinin, yaddaşın formalaşması, hisslər və digər idrak prosesləri ilə şagirdin mənəvi-əxlaqi mədəniyyətinin kamilləşməsində böyük rol oynayır. Təsviri sənət incəsənətin ən qədim növlərindən biri olmuşdur. Təsviri sənət qədim daş dövründə qayaüstü təsvirlər şəklində meydana gəlmiş, ibtidai dövrdən indiyədək uzun inkişaf yolu keçmiş, daima yeni praktiki kəşflər və bədiinailiyyətlərlə zənginləşmişdir.

İlk sənət abidələri son paleolit dövründə yaranmışdır. Bu dövrün adamı, ilk növbədə, ovçu idi, onun bədii yaradıcılığı ova həsr olunmuşdu. Qədim insan obyektin formasını diqqətlə öyrənir, onun xarakterik xüsusiyyətlərini yadda saxlayırdı. İbtidai insanların bir çox rəsmləri sehrli, ritual xarakter daşıyırdı və beləliklə, insan düşüncəsinin bir növ ötürülməsi rolunu oynayırdı. Qayaüstü rəsmlər əsasında sonradan piktoqrafik yazı yarandı. İbtidai insanlar istənilən işdə təcrübə qazanaraq onu öz nəsillərinə ötürməyə çalışırdılar. Vizual bacarıqların mənimsənilməsinin birbaşa, canlı müşahidə və təqlid xarakteri daşıdığını düşünməyə bir çox əsaslar var. Eyni zamanda ibtidai rəssam ümumiləşdirmə, formalaşdırmanın əsaslarını dərk etmək, cisimlərin formasının təbiətindəki oxşarlıq və fərqləri sezmək qabiliyyətinə yiyələnir. Sxematiklik rəssamın fantaziyasının mücərrəd məhsulu deyil, formanın tədricən sadələşdirilməsi prosesinin təzahürü idi. Usta nəinki gördüklərini qələmə alır, həm də obrazına müəyyən düşüncə və məzmun anlatmağa çalışırdı.

İbtidai rəssamlar təsviri sənətin bütün növlərinin: qrafika, rəngkarlıq, heykəltəraşlıq sənətinin baniləri oldular. Rəsm çəkməyi öyrənmək qanuni hüquqlarını əldə etməyə başladı. Tədris texnikası və metodlarının inkişafına o dövr üçün xarakterik olan təsvirin sxematikliyi və şərtiliyə kömək etdi — rəssam tələbəsinə öyrətdiyi müəyyən kanonlaşdırılmış forma və qaydalara əməl etdi. Barbarlığın gec dövründə təsviri sənətin tədrisi daha mütəşəkkil aparılmağa başladı.Artıq metodika yayılmağa başlamış və prinsiplər əmələ gəlmişdir. Təsvirin məlum prinsiplərinə və texnikasına ciddi əməl edilmişdir. Təsviri sənət vizual təsvirlərin köməyi ilə reallığı əks etdirir:

— ətraf aləmin müxtəlifliyi;
— insan düşüncələri və hissləri.

Bu, ətraf mühiti və özünüzü tanımağın bir yoludur. Bunun üçün rəssam ümumiləşdirmə və təxəyyüldən istifadə edir. Təsvirin yaranması bir növ daxili və xarici aləmə insanın bədii reaksiyasını əks etdirməyə kömək edir. Təsviri incəsənətində öz əlifbası var ki, bunlar onun növləri və janrları sayılır. Təsvirisənət növləri: memarlıq, boyakarlıq, qrafika sənəti, heykəltəraşlıq, incəsənət və sənətkarlıq, teatr və dekorativ sənət, dizayn, memarlıq. Memarlıq insanların həyatı və fəaliyyəti üçün bina və tikililər tikmək sənətidir.“Memarlıq” sözü yunanca “Archus”dan gəlir – əsas, ən yüksək; deməkdir. Boyakarlıq təsviri sənətin bir növüdür, ətrafımızdakı dünyanı səthdəki boyalarla tutmaq üsuludur. Rəssamlığın əsas ifadə vasitəsi rəngdir ki, bu da tamaşaçı tərəfindən şəklin ümumi qavranışına təsir edir, mühüm detallara diqqət yetirməyə imkan verir, əsərin emosional komponentini gücləndirir. Rəssamın rəngi, həcmini, məkanı dəqiq çatdırması üçün lazım olan çalarlar və tonlar palitrada rəngləri qarışdırmaqla əldə edilir. Boyakarlığın aşağıdakı əsas növləri vardır: Dəzgah boyakarlığı. Adını dəzgah mənasını verən «maşın» sözündən almışdır. Həmişə və hər yerdə yazmağa öyrəşmiş əsl sənətkarlar bu üç-dörd ayaqlı “dost”la demək olar ki, heç vaxt ayrılmırlar. Kətanı dəzgahın üstünə qoyan usta, nəinki təhrif etmədən maraqlı bir süjet çəkmək imkanına malikdir (masa arxasında oturarkən rəsm çəkərkən olduğu kimi), həm də nəticəni qiymətləndirmək üçün vaxtaşırı işdən uzaqlaşır. Bu texnika böyük mənzərəni görməyə və qüsurları tez bir zamanda düzəltməyə imkan verir.

Monumental boyakarlıq. Memarlıqla ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Onun digər adı «divar rəsm» mənasını verən «mural»dır. Binaların tavanları və divarları monumental rəsmlərlə bəzədilir. Bir qayda olaraq, belə bir «kətan» süjeti quruluşun məqsədini vurğulayır, onunla həm bədii, həm də tematik olaraq vahid bir konsepsiya təşkil edir. Çox vaxt freska texnikası istifadə olunur — yaş gips üzərində rəsm. Yağlı divar boyakarlığı divara yağlı boya ilə çəkilmiş rəsmlərdir. Miniatür kiçik ölçülü və bədii üsullarının xüsusi incə olması ilə fərqlənən boyakarlıq əsərləridir.Əsasən dini və ədəbi əlyazmaların, kitablarının illüstrasiyalarla bəzədilməsində miniatürdən geniş istifadə olunmuşdur.

Mozaika xırda rəngli şüşə parçalarının kompozisiya əsasında yaş suvağın üzərinə düzülməsi ilə yaranan təsvirdir.

Rəsmlər karandaş, mürəkkəb, tuş və başqa metodlarlada çəkilir. Qrafika sənəti. Qrafika rəsm və çap şəkillərini özündə birləşdirən təsviri sənət növüdür. «Qrafo» — Mən yazıram, çəkirəm, deməkdir. İlk qrafika əsərləri ibtidai incəsənətin qayaüstü rəsmləridir.Qədim Yunanıstanda qrafika sənəti ən yüksək səviyyədə idi — vaza rəngkarlığı. Qrafika iki növə bölünür: ənənəvi və çap qrafikası.

Heykəltəraşlıq termini latınca «sculpere» — kəsmək, oymaq sözündən gəlir. Rəngkarlıq və qrafikadan fərqli olaraq, heykəltəraşlıqda həcm var.Heykəl üçölçülü təsvirdir. Materiallar: sümük, daş, ağac, gil, metal və başqaları.Heykəltəraşsənətin ən qədim növlərindəndir. İlk heykəltəraşlıq əsərləri qədim tanrıları təsvir edən bütlər idi. Heykəltəraşlıq növləri bölünür: dəzgah və monumental (abidələr, abidələr) və monumental-dekorativ (memarlıq dekorasiyası).

Dekorativ və Tətbiqi İncəsənət (DTS). Hər evdə müxtəlif obyektlər yaşayır və bizə xidmət edir. Əgər onlara bir sənətkarın, zərgərin əli toxunmuşdusa, onda onlar sənət və sənət əsərinə çevrilirlər. Termin 18-ci əsrdə ortaya çıxdı. fransızca «dekor» sözündən yaranıb- hər yerdə bəzək deməkdir. Tətbiq o deməkdir ki, hansı bacarıq, sənət tətbiq olunur.

Dizayn. İbtidai dövrdən başlayaraq bu sənət növünün inkişafını izləmək olar. Lahiyə fikir deməkdir. Əsas vəzifəsi gündəlik əşyaları rahatlaşdırmaq asanlaşdırmaqdır.

Teatr və dekorativ sənət həmdə boyakarlığın bir növü kimi bilinir. Bu sənət növünə dekorasiya, rekvizit, kostyum, qrim yaradılması daxildir.

Təsviri incəsənətin janrları. «Janr» termini fransızcadan gəlir — növ, cins deməkdir. İlk müstəqil janrlar 16-cı əsrdə Hollandiyada meydana çıxdı. Təsviri incəsənətin növNatürmort, potret, mənzərə və süjetli əsərlər janrına bölünür. Süjetli əsərlər özü: əsatir, tarixi, batal, məşiət və animalistikaya bölünür. Təsviri incəsənət insanın estetik və daxili aləmində böyük rol oynayır. Təsviri incəsənət fənni bizim mədəniyyətimizi və əxlaqi keyfiyyətimizi sərgiləməkdə böyük dəstək göstərir. Bu səbəblərdən təsviti incəsənət fənni məktəb, şagird və insanlar üçün mühimi faktordur.

Bugünkü müsahibimiz «Virtual Məktəb» layihəsinin həyata keçirilməsində səmərəli fəaliyyətinə görə Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil naziri cənab Emin Əmrullayevin əmri ilə təşəkkürnaməyə layiq görülən Rüstəmova Aysel İlham qızıdır. Aysel Rüstəmova bu il Müəllimlərin İşə Qəbulu (MİQ) müsabiqəsində 100.37 bal toplayaraq maksimum nəticə göstərmişdir.

Aysel Rüstəmova uzun illərdir ki, Tərtər rayon Qaradağlı kənd tam orta məktəbində müəllim işləyir. O, pedaqoji fəaliyyəti dövründə həm valideynlərin, həm də məktəb rəhbərliyinin dərin hörmətini qazanmağa nail olmuşdur.

«PEDAQOQ.AZ» jurnalı olaraq yüksək peşə bacarığı və erudisiyası ilə seçilən Aysel müəllimə bir neçə sual ünvanladıq.

— Aysel müəllim, məlumdur ki, MİQ imtahanlarında yüksək nəticə göstərən əksər müəllimlər kurslarda və ya mütəxəssis yanında xüsusi hazırlıq keçirlər. Sizdə də belə oldu?

— Xeyr. Mən bu nəticəyə öz bilik və bacarğım sayəsində nail oldum. Bu da mənə əlavə stimul verir, daha çox özgüvən formalaşdırır.

— Yəqin ki, belə yüksək nəticə ilə Bakı şəhərinin prestijli məktəblərindən birinə yerdəyişmə edəcəksiniz.

— Əsla! Mənim belə bir planım yoxdur.

— Maraqlıdır, səbəbini bilmək olar?

— Bilirsinizmi, mənim üçün kənd məktəbində çalışmaq, şəhər məktəktəbində işləməkdən daha maraqlı, daha innovativ və daha əyləncəlidir. Mən söz vermişəm ki, Şəhid Cəbrayıl Dövlətzadənin adını verdiyimiz sinifimizdən öz şagirdlərimlə birlikdə hələ neçə-neçə savadlı kadrlar yetişdirəcəyəm. Bu sözümə də sadiq qalıram.

— Aysel müəllim, bu, gözəl bir jestdir və bu addımınız yəqin ki, pedaqoji camiədə ikimənalı qarşılanmaz.

— Ümid edirəm ki, bu müsahibəm şəhər və kənd müəllimləri arasında bəzi eqolu müəllimlər tərəfindən qoyulmuş fərqi aradan qaldıracaq.

— Müsahibəniz üçün təşəkkür edirəm.

— Mən də sizə təşəkkür edirəm və fürsətdən istifadə edərək bütün həmkarlarıma uğurlar arzulayıram!

Aysel Ədilova

Azərbaycanın müasir tarixinin böyük bir mərhələsi Ümummilli Lider Heydər Əliyevin adı ilə bilavasitə bağlıdır. Bu dövr ərzində Ulu Öndər ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə xalqın intibahına çalışmış, Vətəninin, dövlətinin mənafeyini daim müdafiə etmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2022-ci il sentyabrın 29-da 2023-cü ilin ölkəmizdə “Heydər Əliyev İli” elan edilməsi haqqında Sərəncam imzalayıb. Sərəncamda vurğulandığı kimi, Heydər Əliyev öz xalqını zamanın mürəkkəb tarixi-siyasi sınaqlarından uğurla çıxarmış və ardıcıl mübarizə apararaq onu müstəqilliyə qovuşdurmuş qüdrətli şəxsiyyətdir.

Söhbət təkcə müasir deyil, ümumilikdə Azərbaycan tarixinə adını əbədi həkk edən böyük dövlət xadimi və siyasətçidən — qüdrətli şəxsiyyət Heydər Əliyevdən gedir. Zəngin həyat yolu ilə məhsuldar fəaliyyətinin bütün mərhələləri bir-birini tamamlayan, unikal şəxsiyyətində dərin həyat fəlsəfəsini ehtiva edən Ümummilli Liderin gördüyü müstəsna dərəcədə əhəmiyyətli işlər müasir gəncliyin öyrənməli olduğu irsdir. Bu irsin elmi şəkildə araşdırılması və gəncliyə çatdırılması isə mütəxəssislərin üzərinə düşən mühüm vəzifədir. Gənclərimiz elə məhz təməli Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan, sonradan Heydər Əliyevin iradəsi ilə qorunaraq saxlanılan, güclü şəkildə inkişaf etdirilərək Azərbaycan gəncliyinə əmanət verilən azad, müstəqil, suveren Azərbaycan Respublikasında böyüyüb yetişibdir.

Müasir müstəqil Azərbaycan dövlətinin banisi, görkəmli siyasi və dövlət xadimi Heydər Əliyevin genişmiqyaslı fəaliyyəti özündə müasir tariximizin bütöv bir epoxasını ehtiva edir. 1969-cu ildə onun respublika rəhbəri seçilməsi ilə həyatın ritmi dəyişdi, o vaxtadək bütün sahələrdə hökm sürən durğunluq və ətalət dirçəliş və canlanma ilə əvəzləndi. Ümummilli Lider hələ o zamandan respublikanın xalq təsərrüfatında elmin rolunun artırılmasını, həm fundamental, həm də tətbiqi elm sahələrinin inkişaf etdirilməsini öz fəaliyyətinin başlıca istiqamətlərindən biri elan etmişdi.

Təkcə onu demək kifayətdir ki, 1969-1974-cü illərdə ölkədə 198 elmlər doktoru, 1781 elmlər namizədi müdafiə edib, elmi-tədqiqat institutları, ali məktəblər, elm və təhsil müəssisələri yüksəkixtisaslı peşəkar kadrlarla təmin edilib. Bu illər ərzində ali təhsil müəssisələrinin sayı Azərbaycan Xarici Dillər İnstitutu, İnşaat Mühəndisləri İnstitutu, Naxçıvan Pedaqoji İnstitutu, Xankəndi Pedaqoji İnstitutunun yaradılması ilə genişlənmişdir. Heydər Əliyevin birbaşa təşəbbüsü və qətiyyəti ilə ölkədə yaradılan, gələcək azərbaycanlı hərbi zabitlərin yetişməsində müstəsna rol oynayan Cəmşid Naxçıvanski adına Hərbi Liseyin təşkil edilməsi dahi şəxsiyyətin ölkə həyatının bütün sahələrinə həssaslıqla yanaşmasının nümunəsidir. Ulu Öndərin məqsədyönlü siyasəti və planlı fəaliyyəti sayəsində ölkədə elmin maddi-texniki bazası əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmləndi, Azərbaycan elmi SSRİ-də və dünyada kifayət qədər tanıdıldı, tədqiqat işlərinin səviyyəsi yüksəldi, istiqamətləri genişləndirildi, elm və təhsil müəssisələrində çalışan hər kəs hərtərəfli qayğı ilə əhatə edildi.

Ümummilli Lider Heydər Əliyevin xalqımızın çağırışı ilə ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə qayıtması isə milli dövlətçiliyimizin çoxəsrlik tarixinə taleyüklü mühüm hadisə kimi daxil oldu. Bundan sonra ölkədə siyasi sabitlik təmin edildi — xaosun qarşısı məharətlə alındı. İctimai-siyasi sabitliyin təmin edilməsi və sistematik səciyyəli kompleks tədbirlərin görülməsi yeni cəmiyyət və  dövlət quruculuğu prosesinin başlanmasını mümkün edən strateji faktor oldu. Ulu Öndər Heydər Əliyev tarix baxımından çox qısa bir müddətdə milli dövlətçiliyin sarsılmaz əsaslarını yaratmağa, Azərbaycanın müstəqilliyinin əbədi və dönməz xarakter almasına nail oldu. Bu tarix, eyni zamanda, Azərbaycanın dünya birliyinə qovuşması, dünya dövlətləri tərəfindən tanınması, beynəlxalq aləmdə layiqli yerini tutması ilə səciyyələnir.

Bütövlükdə, öz fəaliyyətini Azərbaycanın hərtərəfli inkişafına həsr edən Ulu Öndər Heydər Əliyev, eyni zamanda, dövlətin hüquqi bazasının möhkəmləndirilməsi istiqamətində də mühüm addımlar atdı. Belə ki, onun rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə hazırlanaraq 1995-ci il noyabrın 12-də qəbul olunmuş müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ölkəmizdə müasir dövlətçilik sisteminin bərqərar edilməsi üçün möhkəm hüquqi baza yaratdı. Azərbaycanda hüquqi, demokratik dövlət quruculuğunun təmin olunması, vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar edilməsi istiqamətində ciddi addımlar atıldı.

Ümummilli Lider Heydər Əliyev xalqımızın yaddaşında müdrik siyasətçi, qətiyyətli iradəsi və əzmkarlığı ilə fərqlənən böyük şəxsiyyət olaraq, eyni zamanda həm də bütün dünyada görkəmli dövlət xadimi kimi tanınmışdır. Respublikanın rəhbəri olduğu dövrdə Ulu Öndər təcrübəli dövlət xadimi kimi ölkəmizin ictimai həyatının bütün sahələrində öz bilik və bacarıqlarını xalqının yaşayış rifahının yüksəldilməsinə yönəltmişdir.

Beləliklə, bu gün ölkəmizin dinamik sosial-iqtisadi inkişaf yolunda inamla irəliləməsi, iqtisadi inkişaf tempinə görə böyük uğurlar qazanması, öz milli maraqlarını müvəffəqiyyətlə  təmin etməyə qadir  bir dövlət kimi  müstəqil siyasət yürütməsi, irimiqyaslı layihələri həyata keçirməsi, büdcə gəlirlərini ildən-ilə əhəmiyyətli dərəcədə artırması, müdafiə qüdrətini gücləndirməsi və İkinci Qarabağ müharibəsində möhtəşəm qələbə qazanması Ulu Öndər  Heydər Əliyevin  böyük uzaqgörənliklə əsasını qoyduğu siyasətin Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilməsinin  nəticəsidir. Ulu Öndərin siyasətinin təntənəsi kimi dəyərləndirilən möhtəşəm uğurlarımızın miqyası bundan sonra daha da genişlənəcək.

Elnurə KAZIMOVA,
Beyləqan rayonu Birinci Şahsevən kənd 1 nömrəli tam orta məktəbin direktoru

Xoşbəxt o xalqdır ki, Vətənə sevgisi, xalqa ehtiramı, dövlətə sadiqliyi ilə hər kəsə örnək olan, zəkası, dühası və istedadı ilə dünyada tanınan, bütün ömrünü doğma xalqının xoşbəxt gələcəyi uğrunda mübarizəyə həsr etmiş tarixi şəxsiyyətləri var. Bəli, böyük və qədim Azərbaycan xalqı xoşbəxtdir. Bəli, biz-azərbaycanlılar xoşbəxtik… Çünki müasir Azərbaycanımızın qurucusu, Ümummilli Lider Heydər Əliyev kimi dünyaşöhrətli dahi şəxsiyyətimiz vardır. O, ən çətin zamanlarda həm dövlətin, həm də xalqının xilaskarına çevrilməyi bacarmış şəxsiyyətdir. Müasir Azərbaycanın tarixi məhz Ulu Öndərin adı ilə başlayıb… Heydər Əliyev öz ömrünü bütünlüklə Azərbaycan xalqına həsr etdi. Azərbaycanı dünyaya tanıtdı, dünyanı Azərbaycana sığdıra bildi!

Heydər Əliyev çıxışlarında dönə-dönə bildirirdi  ki, bir xalqın gələcəyi onun təhsilinin inkişafından asılıdır.  Təhsil  onun daha böyük diqqətlə yanaşdığı sahə olmuşdur. Bu sahənin inkişafında Ulu Öndərin fəaliyyəti müstəsna əhəmiyyətə malikdir.

“Təhsil sahəsi nə sənayedir, nə kənd təsərrüfatıdır, nə ticarətdir. Bu, cəmiyyətin xüsusi, intellektual cəhətini əks etdirən bir sahədir. Belə halda təhsil sisteminə çox diqqətlə yanaşmaq lazımdır və bu sistemə münasibət çox həssas olmalıdır” — deyirdi Ümummilli Lider. Məhz buna görə də hakimiyyətdə olduğu bütün illərdə ilk növbədə təhsil sahəsindəki islahatları prioritet seçdi, təhsilin inkişafı, gəncliyin savadlı, bilikli yetişməsi üçün bütün imkanları yaratdı.

Məsələn, hələ SSRİ dövrünə, yəni Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik etdiyi ötən əsrin 70-80-ci illərinə nəzər salsaq, 1972-ci ildə “Gənclərin ümumi orta təhsilə keçidini başa çatdırmaq və ümumtəhsil məktəbini daha da inkişaf etdirmək haqqında” və 1973-cü ildə “Kənd ümumtəhsil məktəblərinin iş şəraitini daha da yaxşılaşdırmaq haqqında” qəbul edilmiş qərarlar nəticəsində Azərbaycanda orta ümumtəhsil məktəbləri 765-dən 2117-yə çatdırıldı. Ölkədə 5 yeni ali təhsil müəssisəsi açıldı və ali məktəblərdə təhsil alanların sayı 70 mindən 100 minə qədər artdı. Heydər Əliyevin səyi sayəsində 1971-ci ildə Azərbaycanda milli zabit hərbi kadrları hazırlayan Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi məktəb açıldı. Eləcə də Ulu Öndərin təşəbbüsü və birbaşa himayəsi ilə 1970-ci ildən başlayaraq hər il 800-900 nəfər gənc SSRİ-nin nüfuzlu ali məktəblərində təhsil almağa göndərildi. O dövrdə ümumilikdə SSRİ-nin 170 qabaqcıl ali məktəbinə 15 minə yaxın azərbaycanlı göndərilmişdi. Bütün bunlar sayəsində Azərbaycanın ucqar kənd və qəsəbələrində orta ümumtəhsil məktəbləri açıldı, minlərlə azyaşlı təhsilə cəlb olundu, həmçinin, respublikanın milli kadr potensialının gücləndirilməsinə şərait yaradılmış oldu. 

Bütün bu yüksək xidmətlərinə görədir ki, 1983-cü ildə SSRİ-də məktəb islahatına da Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini kimi Ulu Öndər rəhbərlik edirdi.

Elm və təhsilin inkişafı müstəqillik illərində də Ulu Öndərin siyasətinin prioritet məsələləri sırasında idi. Dahi lider bu sahədə mövcud olan problemlərin aradan qaldırılması, dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təcrübələrinin tətbiqi məqsədi ilə önəmli tədbirlər həyata keçirmiş, mühüm sərəncamlar imzalamışdı. 1998-ci ilin martında imzalanmış “Azərbaycan Respublikasında təhsil sahəsində islahatlar üzrə dövlət komissiyasının yaradılması haqqında”, 1999-cu ilin iyununda qüvvəyə minən “Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində islahat proqramı”, 2002-ci il oktyabrın 4-də imzalanmış “Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin müvafiq texniki bazasının möhkəmləndirilməsi haqqında”, 17 fevral 2003-cü il tarixli “Azərbaycan Respublikasında yeni ümumtəhsil məktəblərinin tikintisi, əsaslı təmiri və müasir tədris avadanlıqları ilə təmin olunmasına dair proqramının (2003-2007-ci illər) təsdiq edilməsi haqqında” sərəncamlar bu sahədə görülmüş mühüm xidmətlərdən bir qismidir.

İstedadlı gənclərin təhsilə marağını daha da artırmaq və dəstəkləmək üçün Prezident Heydər Əliyevin ali məktəblərə qəbul imtahanlarından ən yüksək bal toplamış abituriyentlərlə şəxsən görüşüb, onlara “Prezident təqaüdü”nün verilməsi barədə qərarı dahi liderin təhsilə, gənclərin inkişafına verdiyi töhfələrdən biridir.

Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə qayıdışından sonra Elmlər Akademiyasının da fəaliyyətində canlanma müşahidə olundu. Ulu Öndərin 15 may 2001-ci il tarixli fərmanı ilə Elmlər Akademiyasına Milli Elmlər Akademiyası adı verildi, yeni ixtisaslaşmış institutlar yaradıldı.

“…Bizim ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz xalqımızın milli sərvətidir və intellektual mülkiyyətidir… Milli özünüdərk, milli oyanış, dirçəliş prosesi xalqımıza birinci növbədə ədəbiyyatdan keçir”.

Bu sözlər dahi liderin ədəbiyyata, incəsənətə, mədəniyyətə olan xüsusi diqqətinin, sevgisinin bir nümunəsidir. O, bu sevgini hakimiyyətdə olduğu bütün dövrlərdə gördüyü işlərlə daim hiss etdirib.

Hələ SSRİ dövründə məhz Heydər Əliyevin nüfuzu sayəsində XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərinə — Süleyman Rəhimova, Rəsul Rzaya, Mirzə İbrahimova, Süleyman Rüstəmə  o dövrün ən şərəfli mükafatı — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilmişdi.

Heydər Əliyevin müdrikliyi, uzaqgörənliyi sayəsində “Kitabi-Dədə Qorqud”un 1300 illiyi, Məhəmməd Füzulinin 500 illiyi bütün dünyada qeyd olundu. O, bu addımı ilə böyük türk eposunun və böyük Azərbaycan şairinin məhz bu xalqa aid olduğunu bütün dünyaya sübut etdi.

Repressiya qurbanı olmuş böyük şair, dramaturq Hüseyn Cavidin nəşinin Sibirdən Naxçıvana gətirilməsi, Molla Pənah Vaqifin, Hüseyn Cavidin məqbərələrinin tikilməsi, paytaxt Bakıda İmadəddin Nəsimi, Hüseyn Cavid, Nəriman Nərimanov, Cəfər Cabbarlı kimi böyük ədiblərimizə heykəllər qoyulması, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərimizin ev muzeylərinin açılması, Şuşada “Vaqif Poeziya Günləri” kimi ədəbiyyat bayramının əsasını qoyması Heydər Əliyevin ədəbiyyatımıza qayğı və diqqətinin önəmli nümunəsi idi.

Ulu Öndər müasiri olduğu ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələrinə də xüsusi qayğı ilə yanaşmış, onları yüksək dövlət mükafatları ilə təltif etmiş, yubileylərinin təntənəli təşkilinə diqqətlə yanaşmışdır. Onun şair və yazıçılarımızla görüşlərinin lent yazıları bu gün də sevərək izlənir, dahi liderin həm də kövrək və həssas ruhundan xəbər verir.

Bir xalqın var olması, milli-mənəvi dəyərlərinin gələcək nəsillərə aşılamasında dil faktorunun önəmini yaxşı bilən Ulu Öndər azərbaycançılığın ən mühüm komponenti olan ana dilinin inkişaf etdirilməsi sahəsində də önəmli addımlar atmışdır. Öz ana dilini mükəmməl bilən müdrik Prezidentimiz bir natiq kimi hər kəsə örnək idi. 1978-ci ildə Azərbaycan SSR-in Konstitusiya layihəsi qəbul edilərkən Azərbaycan dilinin ana dili kimi qəbul edilməsi də “millətin milliliyini saxlayan onun dilidir” — deyən Heydər Əliyevin cəsarətinin, öz dilinə könüldən bağlılığının nümunəsi idi.

2023-cü il mayın 10-da Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu, görkəmli siyasi və dövlət xadimi Heydər Əliyevin anadan olmasının 100 ili tamam oldu. Bu münasibətlə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev 29 sentyabr 2022-ci il tarixdə 2023-cü ilin ölkəmizdə “Heydər Əliyev İli” elan edilməsi haqqında sərəncam imzalayıb. Bu sərəncam Heydər Əliyev şəxsiyyətinə, onun tarixi xidmətlərinə yeni dəyərlər əsasında verilən qiymətdir.

Şübhəsiz, Heydər Əliyev dühasının ən böyük əsəri müstəqil və firavan Azərbaycandır! Məhz buna görə də qədirbilən xalqımız dahi liderini hər zaman sonsuz ehtiram və sayğıyla yad edir. “Heydər Əliyev İli”nə ölkədəki bütün dövlət və təhsil müəssisələri öz töhfələrini verirlər. O cümlədən, hər zaman ölkəmizdəki əlamətdar hadisələrə, günlərə operativ şəkildə reaksiya verən, şagirdlərimizin təlim-tərbiyəsində bu əlamətdar günlərin təbliğatının müstəsna rolunu yaxşı dərk edən Bakıdakı R.Əliyev adına 3 nömrəli tam orta məktəb də bir sıra silsilə tədbirləri ilə Ulu Öndəri yad edir, onun yetişməkdə olan gələcək nəsillərə layiqincə tanıdılmasında əlindən gələni edir.

Bir müddət öncə məktəbimizin şagirdlərinin dahi liderin adını daşıyan, özündə onun həyat və fəaliyyətindən izlər saxlayan Heydər Əliyev Mərkəzini ziyarəti həmin addımlardan biridir. Burada şagirdlərimiz müstəqil Azərbaycanın qurucusu, Ulu Öndər Heydər Əliyevi yaxından tanımaq şansı əldə etmiş, onun vətənimiz, millətimiz üçün gördüyü böyük işlərin şahidinə çevrilmişlər.

Həmçinin, məktəbimizin şagirdi Leyla Məlikova Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə “Heydər Əliyev və Azərbaycan tarixi” mövzusunda keçirilən referat yazı müsabiqəsinin qalibi seçilmişdir. İstedadlı şagirdimizin yüksək yerə layiq görülən və “Heydər Əliyev və Azərbaycan tarixi” adlı kitabda çap olunan “27 sentyabr-Anım Günü” adlı inşa yazısının elmi rəhbəri olmaqdan qürur duyuram.

Bəli, bu gün sonsuz qürur və fəxarət hissi ilə haqqında bəhs etdiyimiz, bəxş etdiyi Qarabağ zəfərinin sevincini yaşadığımız Vətən müharibəsi də Heydər Əliyev dühasının başladığı yolun davamı idi. Ulu Öndərin siyasi irsini layiqincə davam etdirən Prezident İlham Əliyev özünün də dediyi kimi, ata vəsiyyətinə əməl edərək 30 illik işğala son qoyub gözəl Qarabağımızı, dilbər Şuşamızı bizə qaytardı.

Ümummilli Liderin təməlini qoyduğu işləri layiqli davamçısı İlham Əliyev daha da genişləndirir və ölkənin sağlam gələcəyi, xalqın rifahı üçün yorulmadan çalışır. Bütün bu işlərin nəticəsi kimi isə təbii ki, günü-gündən inkişaf edən və dünya təhsil sisteminə inteqrasiya edən təhsilimiz də ən gözəl nümunədir.

Səbinə İMANOVA,
Bakıdakı R.Əliyev adına 3 nömrəli tam orta məktəbin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi

Şəxsi iddialar, maddi çətinliklər, laqeydlik, məsuliyyətsizlik və intizamsızlıq, pis vərdişlər, ailədaxili konfliktlər –bütün bu xüsusiyyətlərə malik bir ailədə böyüyən məktəbli qarşınızda dayansa, nə edərsiniz?

Situasiya:

“N” adlı 5-ci sinif şagirdinin oxu sürəti çox zəifdir, yazını üzündən doğru köçürə bilmir, gözlərini tez-tez qırpır, səbəbsiz yerə müəllimdən qorxub çəkinir. Şagirdin valideyni (ana) məktəbə fərdi görüşə dəvət olunur. O bildirir ki, oxumadığı üçün övladını tez-tez döyür, bəzən buna görə qızının epilepsiyası da tutur. Valideyn özünün də “əsəb xəstəsi” olduğunu deyir. Belə situasiyada müəllim hansı addımları atmalıdır?

Müasir cəmiyyətdə şagirdlərlə bağlı xoşagəlməz videolar sosial şəbəkələrdə gündəm olan kimi günahkar axtarışında ilk ağıla gələn məktəb olur. Problem yaşayan şagird bir tərəfdə qalır, təhsil sistemi ittiham olunmağa başlanır. Bəs, uğurlu şagird yetişdirib cəmiyyətə təqdim etmək üçün müəllim və valideyn, məktəb və valideyn tərəfdaşlığı necə tənzimlənməlidir?! Məktəblərdə effektiv məktəb-valideyn əməkdaşlığını necə qurmaq olar?

Cəmiyyətdə belə bir düşüncə formalaşıb ki, şagirdin yetişməsində məsuliyyət və bütün yük təhsil müəssisələrinin üzərindədir. Xeyr, bu yanaşma kökündən yanlışdır. Uşaqların zehni, əqli inkişafında, formalaşmasında məktəb əsas məkandır, amma yeganə məsuliyyət daşıyan qurum deyil. Ailənin, eləcə də bütün özəl və dövlət qurumlarının uşaqlarla bağlı sosial aksiyaları, xüsusi proqramları olmalıdır. Məktəbli turları, düşərgələr, gəzintilər təşkil etmək müxtəlif maraqlı tərəflərin diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.  Çünki cəmiyyət gələcəyin qurucuları olan uşaqlara görə tam məsuliyyət daşıyır. Onlarda ətraf mühitə hörmət, məsuliyyət hissinin formalaşmasında, vətənpərvərlik duyğularının aşılanmasında bu cür sosial kompaniyalar mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Ailə şagirdin həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən formalaşması üçün məktəb qədər vacib mühitdir. Uşaqların dəyərlər sisteminin yaranmasında, ehtiyaclarının istiqamətlənməsində, dünyagörüşünün təməlinin qoyulmasında, sosiallaşmasında, Vətənə, tarixə və mədəni irsə münasibətinin formalaşmasında ailə mühitinin əhəmiyyətli rolu var.

Valideyn-müəllim tərəfdaşlığının və şagird uğurunun təkcə məktəbdə deyil, bütün həyatı boyu müsbət təsiri ilə bağlı çoxlu araşdırmalar var. Araşdırmalarda qeyd olunur ki, valideynlərinə “əl uzatmadan” uşaqları tərbiyə edə bilmərik. Məktəblər və ailələr birlikdə işlədikdə uşaqların təkcə məktəbdə deyil, həm də həyatda uğur qazanmaq şansları daha yüksək olur.  Tədqiqatlarda yüksək nəticə əldə etmək üçün 3R  (Relationship, Respect, Responsibility), yəni üç keyfiyyət – düzgün münasibət, hörmət, məsuliyyəti bölüşmək  ön plana çıxarılır.

Məktəb və valideyn şagirdin ən yaxşı nəticəni əldə etməsini istəyirsə, o zaman onlar şagirdin uğuru üçün məsuliyyəti paylaşmalıdırlar. Bu zaman nə məktəb, nə də valideyn uğursuzluğa görə digərini günahlandırmayacaq. 

Cons Hopkins Universitetində Valideyn Məktəbi və İcma Tərəfdaşlığı Mərkəzinin direktoru Coys Epsten deyir: “Bizim vəzifəmiz valideynlər üçün əlverişli məktəblər və məktəbə uyğun evlər yaratmaqdır”. C.Epsten valideynlər üçün əlverişli məktəblər dedikdə, şagirdlərin  fərqlərini qiymətləndirən, onları olduğu kimi qəbul edən, hər şeyi əhatə edən məktəblərdən danışır. Məktəbə uyğun evlər deyərkən, o, təlimi yenidən gücləndirən, ev tapşırığına kömək edən, evdə məktəbin əhəmiyyətini qabardan ailə mühitini nəzərdə tutur. C.Epsten tərəfindən hazırlanmış tədqiqata əsaslanan çərçivədə valideynlərlə ünsiyyətin valideynə dəstək, ünsiyyət qurmaq, könüllülük, evdə öyrənmə mexanizminin hazırlanması, qərarların qəbulunda dəstək kimi yollar təklif edilir.

Effektiv məktəb-valideyn əməkdaşlığı üçün “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” qarşımıza kifayət qədər öhdəliklər qoyur. Belə ki, tərəflər səriştəli valideyn + səriştəli müəllim + öyrənmə mühiti = səriştəli şagird “riyazi düsturunu” unutmamalı, məlumatlı olmalı, ünsiyyət müntəzəm, davamlı, ikitərəfli, o cümlədən verilən rəylər mənalı və konstruktiv olmalıdır. Bunun üçün onlayn platformada açılan hansısa rəsmi veb sayt dəyərli resurslar təqdim edə bilər.  Məktəbdə və evdə şagirdin özünü daha rahat ifadə edə biləcəyi, ehtiyaclarını rahat dilə gətirəcəyi bir iqlim olmalıdır. Nümunə üçün qeyd edək ki, Yaponiyada valideynlər uşaqlarının təhsilində o qədər yaxından iştirak edir ki, xəstələnmiş uşağın əvəzinə, onlardan birinin, xüsusən də ananın dərsə getməsi, qeydlər götürməsi normal hal kimi qəbul edilir.

Valideynlər övladlarının ilk müəllimləri olduğundan şagirdin təlim-tərbiyəsində onların rolu danılmazdır. Valideynlərdə uşaqları ilə müsbət və sağlam münasibət qurmaq, onlara nümunə olmaq, onlara rəhbərlik etmək məsuliyyəti olmalıdır. Şagird müsbət iqlimi gördükdə özü də məmnun olur. Valideynlər də təhsil prosesində tərəfdaş olmaqla məlumat mübadiləsi apara və övladları ilə bağlı qərarların qəbulunda iştirak edə bilərlər. 

Yuxarıda göstərilən real situasiyada müəllim valideynə övladının müsbət cəhətlərini (dərsi dinləməyə çalışması, məktəbin daxili nizam-intizam qaydalarına əməl etməsi) vurğulayır, uşağa qarşı şiddət göstərmədən daha çox nəticə əldə edəcəyini (bütün tərəflərin) bildirir. Bu yanaşma valideyndə övladına qarşı inamı artırır. Çünki bəzən valideyn məsuliyyətsizlikdən deyil, övladının gələcəyi ilə bağlı keçirdiyi narahatlıqlara görə gərginlik yaşayır və nəticədə doğru olmayan addımlar (məsələn, verbal və fiziki buillinq) atır, bulliyə “çevrilir”. 

Texnologiya valideynlər və müəllimlərin qarşılıqlı əlaqə tərzini dəyişdirmiş (mətn mesajları, e-poçt və sosial media kimi), bu da öz növbəsində müəllim-valideyn qarşılıqlı əlaqəsinin yeni dövrünü formalaşdırıb. Yəni, valideynlərlə ünsiyyətin indi daha çox yolları var.

“Harvard Graduate School of Education”un müəllim-valideyn ünsiyyətinin şagirdin fəaliyyətinə təsiri ilə bağlı hesabat açıqlamasında qeyd olunur ki, mütəmadi müəllim-valideyn ünsiyyətinin olması şagirdin məktəbdəki performansını yaxşılaşdırır. Orta hesabla, müəllim-ailə ünsiyyəti şagirdlərin ev tapşırığını yerinə yetirmə ehtimalını 40 faiz artırıb, müəllimlərin şagirdlərin diqqətini tapşırığa yönəldərkən ortaya çıxan neqativ halları 25 faiz azaldıb və sinifdə iştirak nisbətini 15 faiz artırıb.

Ailə uşaqların intellektual inkişafında da təsirli rola sahibdir. Amerikalı tədqiqatçı Hovard Blum çox ciddi hipotezlə bütün dünyanın diqqətini özünə cəlb edə bilib. Onun tədqiqatlarına görə, maddi və mənəvi təminatlı ailədə böyüyən uşaqlarla bu sahədə problemləri olan ailələrin uşaqlarının əqli inkişafındakı fərq əmsalı 20 balı ötür.

Uğurlu müəllim – valideyn tərəfdaşlığı üçün nələrə diqqət etməliyik?

Müəllim artıq, sadəcə 45 dəqiqəlik akademik saatı idarə edən şəxs yox, eyni zamanda şagirdin dostu, ona istiqamət verən şəxs olmalıdır. Unutmaq olmaz ki, müasir təsildə müvəffəqiyyət qazanmaq istəyiriksə, uşağı həm intellektual (IQ), həm də emosional (EQ) inkişaf etdirməliyik. Bir şagirdin həm emosional, həm idraki bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün nədən başlamalı? 

İlk iş anonim sorğu, müsahibə, fərdi söhbətlər, onlayn görüşlər, konfranslar vasitəsilə məlumat toplamaq, əldəki nəticələrə uyğun strategiya seçməkdir. 

Valideynlə əlaqə yaratmağa kömək edən bir çox texnologiyalar mövcuddur ki, bunlardan bir neçəsini qeyd etmək olar: 

• Sinif veb-saytı və ya məktəb veb-saytı;

• Qiymətlərin müzakirəsi (fərdi);

• Davamiyyət cədvəli;

• Sinif dəftərləri;

• Sinif layihələrindən fotoşəkillər və videolar;

• SMS/Mətn dəstəyi ilə ikitərəfli söhbət;

• Həftəlik məlumat məktublarının paylanması və s.

Müəllimlər və valideynlər arasında müntəzəm ünsiyyət şagirdlərlə bağlı uğurlu təcrübə əldə etmək üçün çox vacibdir, ona görə ki, müəllimlərin 25-30 valideynlə ünsiyyət qurması çox zaman tələb etsə də, nəticəsi mükəmməl olur. 

Həmçinin valideynlərin övladlarının təhsilini müzakirə edərkən emosional olmaları normaldır. Valideynlərin həmişə sinifdə nə baş verdiyini bilmədiklərindən övladı ilə bağlı gərginlik yaşaması çox təbiidir. Bu zaman valideynlərin bu narahatlığının səbəbini aradan qaldırmaq lazımdır.

Bəzi valideynlər üçün övladının imkanlarına obyektiv baxmaq çətin ola bilər və müəllim video-rolik, dəstəkləyici söhbətlər vasitəsilə izah etməlidir ki, hər uşaq fərqli və özünəməxsusdur. Yəni, hamıdan eyni performansı gözləmək onların mövcud bacarıqlarını məhdudlaşdırmaq deməkdir. Heç kəs lalə gülündən qızılgül çiçəyi açmasını gözləməz. Eynilə şagirdlər də individual bacarıq nümayiş etdirirlər. Yetər ki, məktəb və ailə mühiti onları dəstəkləsin. Müəllim şagirdə qarşı bu dəstəyi, hörmət və səmimiyyəti nümayiş etdirdikdə, valideynlər daha rahat olur, müəllimin dediklərini dinləməyə və qəbul etməyə şagird də, valideyn də daha açıq olurlar. 

“Müsbət valideyn-müəllim münasibəti uşağınızın məktəbdə özünü yaxşı hiss etməsinə və məktəbdə müvəffəqiyyət qazanmasına kömək edir”- deyə Vhelock Kollecinin professoru Diana Levin belə məsləhət görür: “Bu, uşağınızın müəlliminə etibar edə biləcəyini nümayiş etdirir, çünki siz onlara inanırsınız. Bu müsbət münasibət uşağa həyatındakı mühüm insanların birlikdə işlədiyini hiss etdirir”.  Şagirdə inam, qayğı, hörmət onun bütün potensialını ortaya qoymasına gətirib çıxarır. 

Təhsil mütəxəssisi Tom Brassington isə deyir: “Müəllim yoldaşlarımdan birinin sinfindəki bir şagird ona “Cavabı bilmirəm” deyəndə o, sadəcə deyir ki, mənə faydalı ola biləcək saydığın bir şeyi de”. 

Bütün sadalananlar ümumiləşdirilsə, yuxarıda göstərilən real situasiyada müəllimin necə reaksiya verməyi ilə bağlı belə bir qənaətə gəlirik: 

— Təhsilverən olaraq müəllimin belə məqamda şagirdə qarşı davranışının təməlində bu ideya olmalıdır: “Nə olursa-olsun, gedəcək bir yerin, sözünü deyəcək bir şəxs bu dünyada olmasa belə, sənin bir müəllimin var”;

— Müəllimin valideynə deyəcəklərinin təməlində isə bu məzmun əks olunmalıdır: “İstedadından, bacarığından asılı olmayaraq sizin övladınız çox dəyərlidir”.

Müəllimlərə və valideynlərə ünsiyyət qurarkən nəzərə almalı olduqları psixoloji tövsiyələr:

• Özünüz nümunə olun;

• Danışarkən onların sözünü kəsməyin, aktiv dinləmə metodundan istifadə edin;

• Öz həyat təcrübələrinizi onlarla bölüşün;

• Onların davranışını idarə edən səbəbləri araşdırın;

• Onların problemləri ilə maraqlanın;

• Bacarıqlarını, bilik səviyyələrini müəyyən edin;

• Qarşılıqlı hörmət mühiti yaradın;

• Qaydaları uşaqlarla birlikdə müəyyənləşdirin;

• Ən kiçik təşəbbüslərini belə dəstəkləyin və onları ruhlandırın.

Unutmayaq ki, şagirdlərin hər biri potensial bacarıq daşıyıcılarıdır. Bunu üzə çıxarmaq üçün həm valideyn, həm məktəb, sadəcə lazım olan mühiti – sevgi, qayğı, etibar, dürüstlüklə çevrələnmiş mühiti yaratmalıdır.

Aygün ƏLİYEVA

Biləsuvar rayon Əli Almasov adına Səmədabad kənd tam orta məktəbinin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi

Dil insan fəaliyyətində o qədər vacib sahədir ki, onsuz insanın ictimai, sosioloji varlıq kimi mövcudluğunu təsəvvür etmək mümkün deyil. Dilsiz insan cəmiyyətdə ictimai varlıq olmaqdan uzaqlaşaraq sadəcə bioloji varlığa çevrilir. Dil bir çox funksiyanı yerinə yetirir. Bunlardan ən önəmlisi isə onun ünsiyyət vasitəsi olması və insanlar arasında qarşılıqlı əlaqələrin yaranmasına kömək etməsidir.

Müasir dövrün ən əsas tələblərindən biri də ana dili ilə kifayətlənməyərək yeni bir dilin öyrənilməsidir. Lakin bir çoxları ikinci dil öyrənmə prosesi zamanı bir sıra çətinliklərlə üzləşirlər. Bunun səbəbi isə əvvəl yaranmış vərdişlərin yenilərinin yaranmasına mənfi təsir göstərməsi, onu ləngitməsidir. Bu hadisə interferensiya adlanır. Azyaşlı uşaqlara dili öyrətmək asan başa gəlməsinə baxmayaraq, gənclik yaş dövründə, əsasən, tələbələr ilk dəfə ingilis dili öyrənərkən bu dilin tələffüzündə müəyyən çətinliklərlə qarşılaşırlar. Aparılan tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, ana dili həmişə ikinci dili mənimsəmək üçün vacib rol oynayır. Məhz bu səbəbdən, tanış olmayan səslərin öyrənilməsi bir çoxları üçün çətinliklər yaradır, lakin qeyd etmək lazımdır ki, burada yaş amili də özünü göstərir.

Xarici dilin tədrisi və mənimsənilməsinə erkən yaşdan başlamaq olduqca zəruridir. Tədqiqatlar göstərir ki, xarici dilin tədrisi gənc yaşda uşağın idrak inkişafına müsbət təsir edərək onun inkişafını sürətləndirir. Uşaqların ikinci dili böyüklərdən daha asan, tez öyrənməsi və intuitiv dil bacarığına sahib olması danılmaz bir faktdır. Bu məsələ ilə bağlı uşaqlar üzərində aparılmış araşdırmalara görə, Amerikaya başqa ölkələrdən daimi yaşamaq üçün gələn 1-6 yaş arasındakı uşaqların 68%-i bu dildə problem yaşamadan danışır, 10-13 yaş qrupuna daxil olan uşaqların isə 7%-nin problemsiz danışdığı məlum olmuşdur. Bu səbəbdən xarici dil təhsili erkən yaşlarda başlamalıdır.

Məsələ ilə bağlı bəzi tədqiqatçıların fikirləri ilə tanış olaq:

Məşhur psixoloqlardan olan G.T.Kumkale bildirmişdir ki, uşaqlar xarici dili böyüklərdən daha tez öyrənirlər və bu elmi-praktik olaraq sübut edilib. 5 yaşına çatdıqda artıq uşaqlar dilləri qrammatik qaydalara uyğun istifadə etmək bacarıqlarına müvəffəqiyyətlə yiyələnmiş olurlar. Bu müddət uşaqların xarici dil öyrənməyə başlamaları üçün ən uyğun dövrdür. Başqa sözlə, uşağa şifahi xarici dil təhsili 4 yaşından verilməlidir. Çünki uşağın beyni bu yaşlarda daha çevikdir, yeniliyə açıqdır, fərqli dil sistemlərini öyrənmək və qəbul etmək üçün uyğundur.

Amerikalı linqvist Kraşenə görə isə uşaqlarda dilin inkişafı 2 yaşından başlayır və bu inkişaf mərhələsi yeniyetmə yaşa qədər davam edir. Dil vasitəsilə yaranan qarşılıqlı əlaqə idrak inkişafının əsasını təşkil edir. Bununla birlikdə, dil öyrənmə müddətində uşaqların bu kritik dövrlərində məktəb, ailə və ətraf mühit arasında düzgün əməkdaşlıq mövcud deyilsə, dilin tədrisində böyük problemlər yarana bilər.

Erkən yaşlı uşaqlarda tədrisin keyfiyyətinin artırılması və daha yaxşı mənimsənilməsi üçün bir sıra metodlardan istifadə edilir. Onlardan ən effektivi oyun əsaslı dərslərin keçirilməsidir. Bu zaman onlarda ünsiyyət, sosial qarşılıqlı əlaqə və yaradıcılığın inkişafı kimi müsbət keyfiyyətlər formalaşır. Bu tip təhsil uşağın gələcək akademik inkişafının təməlinin qoyulmasında böyük rol oynayır. Eyni zamanda kiçik uşaqlara məktəbdə və sonrakı həyatda uğur qazanmağa kömək edəcək lazımi bacarıqlar, biliklər və təcrübələr təqdim edir.

Effektiv ikili ünsiyyət erkən uşaqlıq təhsilinin açarıdır. Şagirdlər və onların ailələri ilə möhkəm münasibət qurmaq vacibdir, çünki bu, uşaqların özlərini təhlükəsiz hiss etdiyi, dəstəklənən və öyrənməyə həvəsləndirildiyi bir mühit yaradır. İkitərəfli ünsiyyət yalnız uşaqları dinləmək deyil, həm də onları öz fikir və ideyalarını ifadə etməyə həvəsləndirməkdən ibarətdir. Bu, açıq suallar, qrup müzakirələri və yaradıcı fəaliyyətlər vasitəsilə həyata keçirilə bilər.

Uşaqlarla tədris zamanı elə metodlardan istifadə etmək lazımdır ki, hər bir öyrənənin fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınsın. Yəni hər hansısa mövzunun tədrisi zamanı həm vizual, həm eşitmə, həm də toxunma materiallarından və fəaliyyətlərdən istifadə etmək lazımdır. Çünki müxtəlif öyrənənlərin qavrama formaları da müxtəlif və fərdidir.

Qeyd etdiyimiz kimi, azyaşlı uşaqlar üçün ən effektiv öyrənmə şəkli oyunlardan istifadə edilməsidir. Oyunlar öyrənmə prosesini həm əyləncəli hala gətirir, həm də tədris materialını daha anlaşıqlı edir. Eyni zamanda onlar şagirdləri həvəsləndirmək üçün çox təsirli üsuldur. Oyunlar uşaqları mükafat sistemləri və rəqabət elementləri ilə həvəsləndirərək öyrənməni daha maraqlı və əyləncəli edir. Digər tərəfdən isə oyunlar uşaqlarda uzunmüddətli yaddaşı inkişaf etdirir, onlar mövzuları mexaniki şəkildə əzbərləməkdən uzaqlaşırlar. Oyunlar, həmçinin şagirdlərə yaradıcı təfəkkür bacarıqları qazandırır. Bu isə uşaqlara problemləri müxtəlif perspektivlərdən həll etmək üçün yeni və müxtəlif həll yolları tapmaq imkanı təqdim edir.

Pedaqoji ədəbiyyatda kiçik yaş dövrü üçün oyunlar yaradıcı və qaydalı olmaqla iki qrupa bölünür:

Yaradıcı oyunları adətən, uşaqlar öz təfəkkürləri nəticəsində düşünərək həyata keçirir. Yəni real həyat hadisələri, müşahidələr oyunun bir hissəsi olaraq çıxış edir. Müəllim və ya tərbiyəçi belə oyunlarda öyrənənlərə müvafiq rol verməklə onların müxtəlif obrazları təqlid etmələrinə şərait yaradır. Buna görə onlara təqlidi oyunlar da deyilir.

Qaydalı oyunlar isə müəllim tərəfindən keçirilir. Oyunun məzmununun və qaydalarının mürəkkəbliyindən asılı olaraq, yaşa uyğunluq prinsipi əsasında qaydalı oyunlar qruplaşdırılır. Xalq oyunları da bu qəbildəndir.

Beləliklə, oyunun təhsildə böyük yeri və əhəmiyyəti var. Oyunlar öyrənənləri daha fəal, motivasiyalı və məlumatları daha yaxşı başa düşən fərdlər kimi yetişməsinə kömək edir. Beləcə, müəllimlər və valideynlər oyunları öyrənmə prosesinə daxil etməklə şagirdlərin daha yaxşı müvəffəqiyyət qazanmasını təmin edə bilərlər. Təhsildə oyunlar gələcəyin təhsil üsullarından biri kimi mühüm rol oynamağa davam edəcək.

Aytəkin ƏLİMOVA,

ingilis dili müəllimi